Xelq'araliq teshkilatlar: Uyghur zhurnalistlarni ziyankeshliktin qoghdash tedbiri élinishi kérek

Nurghunlighan zhurnalistlar, axbarat kespiy xadimliri we munasiwetlik axbarat xadimliri xeterlik muhitta, musteqil, ishenchlik we delil ispatliq uchurlarni teminlesh üchün ölüm, mejburiy ghayib qilish, qiynash, qanunsiz tutup turush we tutqun qilish qatarliq qobul qilghili bolmaydighan éghir bedellerni töleydu

Birleshken döletler teshkilati, 2-noyabir zhurnalistlargha qaritilghan jinayi qilmishlargha xatime bérish küni munasiwiti bilen mexsus maqale élan qildi. B d t ning toridiki bu maqalide, zhurnalistlarni qoghdashning barliq puqralarning pikir erkinliki we uchurgha érishish hoquqigha kapaletlik qilishning zörür aldinqi sherti ikenliki jiddiy tekitlinidu. 2024-Yili dunyaning her qaysi jayliridiki toqunush we kirizislarning küchiyishi bilen muxbirlarning bixeterlikige kapaletlik qilish, ularni qoghdash yenimu keskin riqabetke yüzlenmektiken.

B d t: “Zhurnalistlargha qaritilghan jinayetlerning jazalanmasliqi jinayetchilerni jasaretlendüridu”

Maqalide körsitilishiche, meyli toqunush, insanperwerlik apetliri, kilimat yaki saghlamliq kirizisi qatarliq mezmunlar bolsun, bu xil mezmunlarni xewer qilghan zhurnalistlar dawamliq türde tengpungsiz tehditke we téximu yuqiri jazagha duch kelmekte. Ular sot sirtida qestlep öltürüsh, qiynash, mejburiy ghayib qilish we xalighanche tutup turush, tor sirtida we torda qorqutush hem parakendichilik sélishqa uchrap kelmekte. Nurghunlighan zhurnalistlar, axbarat kespiy xadimliri we munasiwetlik axbarat xadimliri xeterlik muhitta, musteqil, ishenchlik we delil ispatliq uchurlarni teminlesh üchün ölüm, mejburiy ghayib qilish, qiynash, qanunsiz tutup turush we tutqun qilish qatarliq qobul qilghili bolmaydighan éghir bedellerni töleydu.

Bu xil xirisning tesirige uchrighan zhurnalistlarning bixeterliki mesilisige yüksek ehmiyet bérilishi texirsiz mesilige aylan'ghan.

Bolupmu, zhurnalistlargha qaritilghan hujumlar we jinayetlerning jazalanmasliqi téximu köp qebih jinayetlerni hetta qatilliqni keltürüp chiqarmaqta, bu, ziddiyetning küchiyishi, qanun we edliye sistémisining buzulushining alamitidur.

Yettesu

Maqalide bu hal “Bolupmu muxbirlargha qaritilghan zorawanliq tehditi we hujumliri axbarat kespiy xadimliri arisida qorqunch keypiyati peyda qilip, barliq puqralarning uchur, pikirlerge érishishige we pikirlerning erkin tarqilishigha tosqunluq qilidu” dep eskertilidu.

Birleshken döletler teshkilati 2013-yilidiki 68-qétimliq omumi yighinida qarar maqullap, 2-noyabirni “Zhurnalistlargha qarshi jinayi qilmishlargha xatime bérish küni” dep jakarlighan bolup, qararda eza döletler éniq tedbir qollinip, zhurnalistlargha ziyankeshlik qilghuchilarni jazalimasliqni toxtitishqa chaqirilghan.

Xitay Uyghur zhurnalistlargha toxtawsiz ziyankeshlik qilip kelmekte

Jümlidin xitayning axbarat xadimlirigha, zhurnalistlargha qaratqan toxtawsiz we her tereplime basturushi hemde ziyankeshlikliri dunyada zor tenqidke uchrap kelmekte. U, xelq'ara axbarat erkinliki doklatlirida dawamliq eng nachar döletler tizimlikidin orun alghandin bashqa, dunyada muxbirlarni eng köp türmige tashlighan dölet dep bahalinip kelmekte.

Axbarat we pikir erkinliki pütünley cheklinip, is-tüteksiz urush meydanigha aylandurulghan Uyghur diyarida Uyghur zhurnalistlar eng qattiq basturush nishani bolup keldi. Ömürlük qamaqqa mehkum qilin'ghan piroféssor ilham toxti, rahile dawut, “Shinjang medeniyiti” ning bash muherriri, 5 yildin artuq ghayib qilinip, 15 yilliq késiwétilgen ataqliq zhurnalist qurban mamut, 20 yilliq késilgen ili oblasti téléwiziyesining talantliq rézhissori erkin tursun, “Bölgünchilik” bilen eyiblinip, 15 yilliq késilgen tonulghan edebiy obzorchi yalqun rozi we yene gülmire imin we bashqilar shularning ichidiki tipik misallardur.

Xitayning Uyghur zhurnalistlargha ziyankeshlik qilishi yalghuz Uyghur diyarida éghir bolupla qalmay, irqi qirghinchiliq, lagér we bashqa insaniyetke qarshi jinayetlerni pash qilip kéliwatqan erkin asiya radiyosining Uyghur muxbirlirigha qaritilghan biwasite we wasitilik tehditliri dawam qilip kelmekte. Xitay da'iriliri ulargha ashkara töhmet qilish we tehdit qilish, qara chaplash arqiliq erkin asiya radiyosining xewer we axbaratlirining étibarini chüshürüshke urunuwatqan bolsa, öch élish taktikiliri arqiliq ularning awazini öchürüshke urunup kelmekte. “Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümining 8 neper muxbirining yurtidiki jem'iy 50 tin artuq uruq-tughqanliri hazirmu xitay hökümitining tutqunida, ular asasen erkin asiya radiyosi muxbirlirining amérikada peqet zhurnalisti xizmiti seweblik tutqun qilin'ghan. Ularning bezilirini lagér we türmilerge qamighan, bezilirini iz-déreksiz yoq qiliwetken.

Bu munasiwet bilen “Xelq'araliq muxbirlarni qoghdash jem'iyiti” mu bayanat élan qilip, “Xitay hökümitining muxbirlarning a'ile-ezalirini jazalishi zorawanliqta heddidin ashqanliqtur” dep körsetkenidi. “Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay ishliri bölümining sabiq diréktori soféy réchardson xanim radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitining chet ellerdiki Uyghurlarni yurtidiki uruq-tughqanliri arqiliq jazalimaqchi bolushi “Yirginchlik bir istratégiye, buninggha démokratik hökümetler derhal qarshiliq bildürüshi kérek” dep körsetkenidi.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati: xitayning erkin asiya radiyosi Uyghur muxbirlirigha qaratqan jinayetlirini toxtitidighan peyt keldi

Xelq'ara zhurnalistlargha qaritilghan jinayi qilmishlargha xatime bérish küni munasiwiti bilen Uyghur muxbirlarning weziyitige köngül bölüp kéliwatqan bir qanche xelq'araliq teshkilatlar radiyomizgha mexsus inkaslirini yollidi.

Bash ishtabi firansiyediki xelq'ara chégrasiz muxbirlar teshkilati (RSF) yazma bayanatida, xitayning erkin asiya radiyosining Uyghur muxbirlirigha qaratqan jinayetlirini toxtitidighan we ularning Uyghur rayonidiki a'ile-tawabi'atlirini qoghdashqa tedbir alidighan peyt kelgenlikini tekitlep mundaq dep körsetti:

“Dunyaning oxshimighan jaylirida pewqul'adde qiyin ehwal astida ishlewatqan az sandiki Uyghur muxbirlar xitay hakimiyitining sadir qilghan wehshiylikini dawamliq xewer qilmaqta. Ular xitay hakimiyitidin yéqinlirigha dawamliq kéliwatqan basturulushqa, shundaqla özliri bixeter jay dep qaralghan döletlerde uchrawatqan xitay da'irilirining biwasite tehditlirige qarimay doklat bérish qiyin bolghan témilarda jasaretlik qarar chiqiridu.

Dawamlishiwatqan we éghirlishiwatqan tehdit hem bashqa wehshiy taktikilar sürgündiki muxbirlarning shinjangdiki we sürgündiki Uyghurlar jem'iyitige qaritilghan wehshiylikini ashkarilap qoyushining aldini élish üchün xitay hakimiyitining élip barghan dölet halqighan basturushining qaysi derijige yetkenlikini körsitip béridu. Démokratik döletler we xelq'ara jem'iyetning musapir muxbirlarni qoghdashqa heriket qilidighan we xitay hökümitige bésim ishlitip, zhurnalistlarning Uyghur rayonidiki a'ile-tawabi'atlirini qoghdashqa tedbir alidighan waqti keldi”.

Chégrasiz muxbirlar teshkilati yene xitayning axbarat erkinlik xatirisi Uyghur élidiki Uyghur muxbirlarning xeterlik weziyitini körsitip bergenlikini mundaq dep tekitleydu:

“2016-Yilidin bashlap, béyjing hakimiyiti Uyghur muxbirlirigha qaritilghan shiddetlik basturush herikitini qanat yaydurdi, taratqularning qamal qilinishi misli körülmigen uchur qara öngkürini keltürüp chiqardi, chégrasiz muxbirlar teshkilati xitayda qamalghan 123 zhurnalist we axbarat erkinlikini qoghdighuchisining ichide qolgha élin'ghan yaki mejburiy ghayib qilin'ghan Uyghur muxbirlirining sani 80 neperni teshkil qilidu. 2024-Yilliq dunya axbarat erkinliki körsetküchidiki 180 dölet ichide xitay 172-orun'gha tizilghan”.

Yéqinqi mezgillerde xitayning teshwiqatchilirigha aylan'ghan bezi chet ellik muxbirlar we tor cholpanliri xélila köpiyip qalghan bolup, ularning “Uyghurlarning tinch, bextiyar yashawatqanliqi” ni teshwiq qilish bilenla qalmay, belki xelq'araliq munberlerde “Shinjang mesilisi” heqqide sözlesh salahiyitige ige bolushi xitayning siyasiy teshwiqat taktikilirini kücheytiwatqanliqidin dérek bermekte.

Xitayning bir tereptin özining wehshiy jinayetlirini pash qiliwatqan Uyghur zhurnalistlarni bastursa, yene bir tereptin chet el tor cholpanliri we muxbirlirini özining irqi qirghinchiliq jinayitini yépishtiki tetür teshwiqati üchün qolliniwatqanliqi melum.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri bölümi mu'awin diréktori maya wang radiyomizgha yollighan yazma inkasida mundaq deydu:

“Xitay hökümitining küchiyishige egiship, uning, oxshimighan pikirdikilerni jazalash we süküt qildurush üchün uzun'gha sozulghan basturush qolimu dunyadiki nurghun döletlerge uzardi. Zhurnalistlar, tetqiqatchilar we tekshürgüchiler hemishe xitayning bu xil ‛dölet halqighan basturush‚ ning ziyankeshlikige uchrap kelmekte.

Xitay hökümiti bilen dostane we yaki iqtisadiy jehette tayinidighan munasiwetni saqlaydighan nurghun döletlerde, xitaydin kelgen zhurnalistlar, tetqiqatchilar we yazghuchilar bixeter emes, chünki ular hetta mejburiy halda xitaygha qayturulush xewpige uchrishi mumkin. Xitay ularni peqet ularning öz kespi we xizmiti seweblikla qamaqqa tashlaydu.

Gerche démokratik döletlerde, hökümetler xitayning bu xil dölet halqighan basturushigha qarshi turush küchige ige bolsimu, emma bu heqtiki tirishchanliqi yéterlik emes. Dölet halqighan basturush tehditige uchrighan nurghun kishiler qoghdilishi kapaletke ige bolmighanliqi üchün teshwishlinidu. Bu xil ehwalda ular yerlik saqchigha melum qilishimu mumkin, emma saqchilar bashqa bir döletning tehditi astida qalghan bu muhajirettikilerni qandaq qoghdash jehette bilim we tejribige ige emes”.

Maya wang yene hetta “Amérikadimu muxbirlarni xitayning tehdit we ziyankeshlikidin qoghdash yéterlik we mukemmel emes” dep tenqid qildi. U mundaq dédi:

“Bu jehette körünerlik ilgirileshlerni qolgha keltürgen dölet amérikadur. Emma, nurghun tehditler muxbirlarning a'ile ezalirini qorqutush bilen chétilidighan bolghachqa, amérika qanun ijrachiliri ularni biwasite tehdit astida qalghan kishiler dep tonumaydu, yaki ularning qorqushini héqiqi hés qilalmaydu. Hökümetler héch bolmighanda tekshürüsh organliridin bu xil ziyankeshlikke uchrighuchilarning doklatlirini xatirileshni we bu délolarni iz qoghlashni telep qilishi shuningdek bu xil ehwallarning dawamliq yüz bérishining aldini élish üchün tedbir élishi lazim. Hökümetler ziyankeshlikke uchrighuchilarning pisxika we reqemlik bixeterlik yardemlirige érishishige yardem bérish qatarliq qanunni ijra qilish da'irisidin halqighan tedbirlerni élishi we buninggha küch serp qilishi kérek”.

Xitayning Uyghur zhurnalistlargha qaratqan bu xil basturushi axbarat erkinlikini chekleshtin bashqa yene dölet halqighan basturush süpitide amérika hökümiti, xelq'araliq teshkilatlarning shuningdek axbaratlarning zor diqqitini qozghap kéliwatqan bolsimu, lékin ular hélihem xizmiti seweblik bedel tölimekte, ularning uruq-tughqanliri yenila tehdit we ziyankeshlikke uchrap kelmekte.

Uyghurlar we Uyghur muxbirlar uchrap kéliwatqan basturushlargha izchil köngül bölüp kéliwatqan kishilik hoquq fondi (HRF) radiyomizgha yazma pikrini yollap, Uyghur muxbirlarning ene shundaq éghir rohiy bésim we tehditlerge qarimay yenila jasaret bilen xizmitini dawam qiliwatqanliqining muhim ehmiyetke ige ikenlikini mundaq tekitlidi:

“Zhurnalistlarni qoghdash teshkilatining sözige qarighanda, xitay dunyadiki zhurnalistlarni eng köp türmige tashlaydighan dölet. Emma xitayda axbarat erkinliki asasen yoq, xitayda qolgha élin'ghan muxbirlarning yérimi dégüdek Uyghurlar.

Xitay kompartiyesi dölet halqighan basturush herikitini kücheytkenliktin, peqet démokratik döletlerdila qéchip chiqqan Uyghur muxbirlar intayin cheklik bolghan qoghdashqa érishmekte. Gerche ular xitayning wehshiylikini ashkarilashqa jür'et qilghan bolsimu, ular yenila xitayning toxtimay tehdit sélishi, parakendichiliki, a'ilisige ziyankeshlik qilishi, hetta mejburiy ghayib qilishning asasliq nishani bolup kelmekte. Xitay kommunistik partiyesi Uyghurlarning kechürmishliri, jümlidin özining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq qilmishliri toghrisidiki heqiqetni öchürüp, uning ornigha öz teshwiqatini almashturushni meqset qilidu”.

Kishilik hoquq fondi xétini yene mundaq dawamlashturghan:

“Muxbirlarning bixeterliki we ziyankeshliktin qutulushigha kapaletlik qilish ular panahlan'ghan döletning mejburiyiti bolupla qalmay, démokratik qimmet qarshini saqlashtiki kem bolsa bolmaydighan ortaq mes'uliyettur. Xitayning bu basturushlirigha qarita sükütning dawamlishishigha yol qoyush xitayning pikir erkinlikini kontrol qilishigha yol qoyushtur. Insanlarning izzet-hörmiti we axbarat erkinlikini qoghdash dunyawi exlaq mes'uliyiti we erkin qimmet qarishimizning asasidur”.

2024-Yildiki zhurnalistlargha qaritilghan jinayi qilmishlargha xatime bérish xelq'ara künini xatirilesh yüzisidin 6-7-noyabir künliri afriqa birleshmisining bash ishtabi jaylashqan éfiyopiyede xatirilesh yighini chaqirilidiken. Yighinda zhurnalistlarning xizmitini musteqil élip bérish we ular üchün bixeter hem qolayliq muhit berpa qilish toghrisidiki tedbir we pilanlar muzakire qilinidiken.