Ши җинпиң 2025-йил әң чоң сиясий “боран-чапқун” ға дуч келиш алдида турмақта
2024.12.30

Хитай компартийәси баш секретари ши җинпиң һоқуқ тутуп келиватқан 10 нәччә йилдин буян сиясий түзүлмидә демократийәдин йирақлишип мустәбитлишишкә қарап маңғанлиқи, милләтләр сияситидә совет иттипақи әндизисидин ваз кечип, “җуңхуа милләтлири ортақ еңини мустәһкәмләш” шоари астида хитай милләтчилики вә башқа милләтләрни ассимилятсийә қилиш сиясити йүргүзүшкә өткәнлики, иқтисадта хусусий карханиларни аҗизлаштуруп, дөләт карханилирини күчәйткәнлики, дипломатийәдә америка билән явропадин йирақлишип, русийә билән иттипақ қуруп қутуплишиш вәзийити пәйда қилғанлиқи, һәрбий ишларда қошна дөләтләргә тәһдит селишқа вә иғвагәрлик қилишқа башлиғанлиқи ши җинпиң дәвриниң әң типик алаһидиликлири сүпитидә изчил һалда хәлқараниң диққитидә болуп кәлмәктә.
2025-Йил кириш алдида җиддий түс алған дуня вәзийити—русийә билән украина урушиниң давамлишиши, исраилийә—хамас тоқунушиниң һәл қилғуч басқучқа келиши, доналд трампниң қайта америка пирезиденти болуп сайлиниши, сүрийәдә бәшәр әсәд һакимийитиниң ағдурулуши қатарлиқ өзгиришләр хитайниң буниңдин кейинки сиясий вә дипломатийә йөнилишигә чоң тәсир көрситидиғанлиқи тәхмин қилинмақта.
Ши җинпиң 2022-йил 10-айда хитай компартийәсиниң 12-қурултийида қилған сөзидә хитайниң буниңдин кейин “боран-чапқунлуқ дәврни баштин кәчүридиғанлиқи” ни оттуриға қоюп, өзини бу боран-чапқунлуқ деңизда үзүп кетиватқан кеминиң, йәни хитайниң баш капитани қилип сүпәтлигәниди. Әмма анализчилар ши җинпиң һоқуқ тутқандин кейинки хитайниң заваллиққа қарап йүзлиниватқанлиқини тәкитләп кәлмәктә.
Америкадики хитай мәсилилири мутәхәссиси, сиясий анализчи пей миншин 25-декабир “бломберг хәвәрлири” торида елан қилған мақалисидә, ши җинпиң һоқуқ тутқан 13 йилдин бери һәқиқий “боран-чапқун” ни техи баштин кәчүрмигәнликини, әмма 2025-йили, йәни пирезидент доналд трамп ақсарайға қайта киргәндин башлап әң еғир синаққа дуч келидиғанлиқини алаһидә тәкитләйду. Униң қаришичә, әгәр ши җинпиң бу реаллиқни мувапиқ бир тәрәп қилалмиса хитайниң дүшмәнлирини көпәйтип, дөләтниң күчини аҗизлаштуруп, хитайни балайи-апәткә башлайду.
Америкадики сиясий анализчи гордон чаң бу һәқтә мундақ деди: “америка билән хитай мунасивитиниң яхши-яман болуши пүтүнләй хитайға бағлиқ. Чүнки хитай америкаға изчил дүшмәнлик билән қарап келиватиду. 10 Нәччә йилдин буян америка сиясәтчилири хитай билән яхши өтүшниң йоллирини издәп кәлди. Әмма хитай рәһбәрлири һәр хил баһаниләр билән американиң бу тиришчанлиқиға пәрва қилмиди. Кәлгүсидә дуня характерлик бир апәт мәйданға келиши мумкин, чүнки хитай америка вә башқа дөләтләрниң сәвр қачисини ташурди, зиянкәшликкә учриған дөләтләрниң әмди хитайға йол қойидиған йери қалмиди”.
Пей миншинниң көрситишичә, ши җинпиң 2025-йил иқтисад, дипломатийә вә һәрбий ишлар болуп төт чоң “боран-чапқун” ға дуч келидикән. Буниң биринчиси, америка-хитай мунасивәтлириниң яманлишип бериши болуп, доналд трамп хитайдин 60 пирсәнт баҗ алидиғанлиқини елан қилған, америка йәнә хитайға йерим өткүзгүч, сүний әқил, квантом компютериға охшаш юқири техника мәһсулатлирини експорт қилишни чәкләшни күчәйтидикән. Әмәлийәттә булар икки дөләт сода мунасивитиниң бузулушқа қарап маңидиғанлиқидин дерәк беридикән. Иккинчиси, ши җинпиң башчилиқидики хитай рәһбәрлириниң иқтисадни гүлләндүрүш-гүлләндүрәлмәслики мәсилиси болуп, хитай гәрчә дөләт ичидики истемал күчини ашуруш, қәрз өсүмини төвәнлитиш қатарлиқ чариләрни қоллинидиғанлиқини җакарлиған болсиму, кишигә ишәнч берәлмигән. Хитайниң қәрз йүки барғанчә еғирлиған һәмдә өй-мүлүк киризиси еғирлашқан.
Анализчи гордон чаң әпәнди хитайниң әмди доналд трамп һөкүмитиниң җазасиға учрайдиған вақтиниң кәлгәнликини, чүнки хитайниң һазир мәҗбурий әмгәк вә експортқа тайинипла иқтисадини сақлаватқанлиқини билдүрүп мундақ деди: “ши җинпиң истемалниң хитай иқтисадиниң асаси болушини халимайду. У експортқа тайинипла хитайниң чөкүватқан иқтисадини қутқузуп қелишни ойлайду. Нөвәттә пирезидент доналд трампниң хитай маллириға қойидиған таможна беҗини өстүрүп, мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириға қоюлған алаһидә чәклимә вә ‛1930-йиллиқ баҗ қануни‚ ни күчәйтидиған вақти кәлди. Хитайдики нурғун мәһсулатлар уйғур мәҗбурий әмгикиниң мәһсули. Әйни чағда көплигән америка сиясәтчилири хитайдики аз санлиқ милләтләргә сәл қарап кәлди. Америка һөкүмити хитай компартийәсиниң рәзилликини вә сиясәт йөнилишни даим өзгәртидиғанлиқини тонуп йәткән чағда, америкалиқлар андин хитайниң аз санлиқ милләтләр, җүмлидин түркий хәлқләргә йүргүзүп келиватқан ирқий қирғинчилиқи вә инсанийәткә қарши җинайәтлиригә диққәт қилиду”.
Түркийә һаҗәттәпә университети дотсенти, доктор әркин әкрәм ши җинпиңниң 2025-йилдики бүйүк пиланлири, җүмлидин “бир бәлбағ бир йол” қурулушида уйғурлар мәсилисиниң муһим рол ойнайдиғанлиқини тәкитлиди. Униң пикричә, әгәр хитай америка вә явропаниң қиммәт қаришини қоллап, кишилик һоқуқ мәсилисини һәл қилмиса хитай иқтисад вә дипломатийә җәһәттә һаман оңушсизлиққа учрайдикән.
Ши җинпиң 2025-йил дуч келидиған үчинчи синақ, иқтисадни тәрәққий қилдуруш қилдуралмаслиқтин башқа йәнә, сиясий-җуғрапийә җәһәттики тактикида дана болуш болалмаслиқ икән. Чүнки хитай йиллардин бери қошна дөләтләргә тәһдит селип, уларни америкаға йеқинлаштурған. Әгәр америка бу дөләтләргә 10пирсәнт таможна беҗи қойса һәм улардин “дөләт мудапиә һәққи” алса, ши җинпиң пурсәттин пайдилинип уларни йениға тартишиму мумкин икән. Төтинчиси, ши җинпиң украинадики урушни аяғлаштурушта иҗабий рол ойнияламду-йоқ, дегән мәсилә болуп, бу дипломатийә синиқида ши җинпиң русийә пирезиденти путин билән болған “чәксиз достлуқи” дин ваз кечиши керәк икән. Чүнки украина уруши хитай билән явропаниң мунасивитигә еғир зиян салған болуп, ши җинпиң бу йәрдә пайда-зиян мунасивитини обдан дәңсиши керәк икән. Әгәр ши җинпиң русийәни қоллашни давам қилса, доналд трампни биарам қилиши, явропа рәһбәрлирини техиму ғәзәпләндүрүши мумкин икән.
Доктор әркин әкрәмниң қаришичә, 2025-йил ши җинпиң йәнила америка билән уруш қилиштин сақлиниши, бәлки мунасивәтлирини юмшитишқа урунуши мумкин икән.
Мақалисиниң ахирида пей миншин хитай рәһбири ши җинпиң әнсирәйдиған әң чоң сиясий хәтәрни оттуриға қойған болуп, у болсиму американиң хитай билән русийәниң иттипақини бузуш тактикиси икән. Доналд трампниң русийә билән әплишип қелиш мумкинчилики ши җинпиң билән путинниң истратегийәлик һәмкарлиқини бузуп ташлайдикән. Шуниң билән бир вақитта, америка техиму көп байлиқ вә енергийәсини сәрп қилип, хитай билән болған риқабитини күчәйтидикән. Ши җинпиң бу ақивәтниң йүз бәрмәслики үчүн бир болса путинни өз һалиға ташлап қоюши, бир болса доналд трамп билән чоң келишим имзалиши керәк икән. Нөвәттә бу һал ши җинпиңниң сиясий һаятидики әң чоң қарар вә әң чоң синақ, дәп қаралмақта.