Shi jinping 2025-yil eng chong siyasiy “Boran-chapqun” gha duch kélish aldida turmaqta

Xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinping hoquq tutup kéliwatqan 10 nechche yildin buyan siyasiy tüzülmide démokratiyedin yiraqliship mustebitlishishke qarap mangghanliqi, milletler siyasitide sowét ittipaqi endizisidin waz kéchip, “Jungxu'a milletliri ortaq éngini mustehkemlesh” sho'ari astida xitay milletchiliki we bashqa milletlerni assimilyatsiye qilish siyasiti yürgüzüshke ötkenliki, iqtisadta xususiy karxanilarni ajizlashturup, dölet karxanilirini kücheytkenliki, diplomatiyede amérika bilen yawropadin yiraqliship, rusiye bilen ittipaq qurup qutuplishish weziyiti peyda qilghanliqi, herbiy ishlarda qoshna döletlerge tehdit sélishqa we ighwagerlik qilishqa bashlighanliqi shi jinping dewrining eng tipik alahidilikliri süpitide izchil halda xelq'araning diqqitide bolup kelmekte.

2025-Yil kirish aldida jiddiy tüs alghan dunya weziyiti—rusiye bilen ukra'ina urushining dawamlishishi, isra'iliye—xamas toqunushining hel qilghuch basquchqa kélishi, donald trampning qayta amérika pirézidénti bolup saylinishi, süriyede besher esed hakimiyitining aghdurulushi qatarliq özgirishler xitayning buningdin kéyinki siyasiy we diplomatiye yönilishige chong tesir körsitidighanliqi texmin qilinmaqta.

Shi jinping 2022-yil 10-ayda xitay kompartiyesining 12-qurultiyida qilghan sözide xitayning buningdin kéyin “Boran-chapqunluq dewrni bashtin kechüridighanliqi” ni otturigha qoyup, özini bu boran-chapqunluq déngizda üzüp kétiwatqan kémining, yeni xitayning bash kapitani qilip süpetligenidi. Emma analizchilar shi jinping hoquq tutqandin kéyinki xitayning zawalliqqa qarap yüzliniwatqanliqini tekitlep kelmekte.

Amérikadiki xitay mesililiri mutexessisi, siyasiy analizchi péy minshin 25-dékabir “Blombérg xewerliri” torida élan qilghan maqaliside, shi jinping hoquq tutqan 13 yildin béri heqiqiy “Boran-chapqun” ni téxi bashtin kechürmigenlikini, emma 2025-yili, yeni pirézidént donald tramp aqsaraygha qayta kirgendin bashlap eng éghir sinaqqa duch kélidighanliqini alahide tekitleydu. Uning qarishiche, eger shi jinping bu ré'alliqni muwapiq bir terep qilalmisa xitayning düshmenlirini köpeytip, döletning küchini ajizlashturup, xitayni balayi-apetke bashlaydu.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang bu heqte mundaq dédi: “Amérika bilen xitay munasiwitining yaxshi-yaman bolushi pütünley xitaygha baghliq. Chünki xitay amérikagha izchil düshmenlik bilen qarap kéliwatidu. 10 Nechche yildin buyan amérika siyasetchiliri xitay bilen yaxshi ötüshning yollirini izdep keldi. Emma xitay rehberliri her xil bahaniler bilen amérikaning bu tirishchanliqigha perwa qilmidi. Kelgüside dunya xaraktérlik bir apet meydan'gha kélishi mumkin, chünki xitay amérika we bashqa döletlerning sewr qachisini tashurdi, ziyankeshlikke uchrighan döletlerning emdi xitaygha yol qoyidighan yéri qalmidi”.

Péy minshinning körsitishiche, shi jinping 2025-yil iqtisad, diplomatiye we herbiy ishlar bolup töt chong “Boran-chapqun” gha duch kélidiken. Buning birinchisi, amérika-xitay munasiwetlirining yamanliship bérishi bolup, donald tramp xitaydin 60 pirsent baj alidighanliqini élan qilghan, amérika yene xitaygha yérim ötküzgüch, sün'iy eqil, kwantom kompyutérigha oxshash yuqiri téxnika mehsulatlirini éksport qilishni chekleshni kücheytidiken. Emeliyette bular ikki dölet soda munasiwitining buzulushqa qarap mangidighanliqidin dérek béridiken. Ikkinchisi, shi jinping bashchiliqidiki xitay rehberlirining iqtisadni güllendürüsh-güllendürelmesliki mesilisi bolup, xitay gerche dölet ichidiki istémal küchini ashurush, qerz ösümini töwenlitish qatarliq charilerni qollinidighanliqini jakarlighan bolsimu, kishige ishench bérelmigen. Xitayning qerz yüki barghanche éghirlighan hemde öy-mülük kirizisi éghirlashqan.

Analizchi gordon chang ependi xitayning emdi donald tramp hökümitining jazasigha uchraydighan waqtining kelgenlikini, chünki xitayning hazir mejburiy emgek we éksportqa tayinipla iqtisadini saqlawatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Shi jinping istémalning xitay iqtisadining asasi bolushini xalimaydu. U éksportqa tayinipla xitayning chöküwatqan iqtisadini qutquzup qélishni oylaydu. Nöwette pirézidént donald trampning xitay mallirigha qoyidighan tamozhna béjini östürüp, mejburiy emgek mehsulatlirigha qoyulghan alahide cheklime we ‛1930-yilliq baj qanuni‚ ni kücheytidighan waqti keldi. Xitaydiki nurghun mehsulatlar Uyghur mejburiy emgikining mehsuli. Eyni chaghda köpligen amérika siyasetchiliri xitaydiki az sanliq milletlerge sel qarap keldi. Amérika hökümiti xitay kompartiyesining rezillikini we siyaset yönilishni da'im özgertidighanliqini tonup yetken chaghda, amérikaliqlar andin xitayning az sanliq milletler, jümlidin türkiy xelqlerge yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetlirige diqqet qilidu”.

 Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, doktor erkin ekrem shi jinpingning 2025-yildiki büyük pilanliri, jümlidin “Bir belbagh bir yol” qurulushida Uyghurlar mesilisining muhim rol oynaydighanliqini tekitlidi. Uning pikriche, eger xitay amérika we yawropaning qimmet qarishini qollap, kishilik hoquq mesilisini hel qilmisa xitay iqtisad we diplomatiye jehette haman ongushsizliqqa uchraydiken.

Shi jinping 2025-yil duch kélidighan üchinchi sinaq, iqtisadni tereqqiy qildurush qilduralmasliqtin bashqa yene, siyasiy-jughrapiye jehettiki taktikida dana bolush bolalmasliq iken. Chünki xitay yillardin béri qoshna döletlerge tehdit sélip, ularni amérikagha yéqinlashturghan. Eger amérika bu döletlerge 10pirsent tamozhna béji qoysa hem ulardin “Dölet mudapi'e heqqi” alsa, shi jinping pursettin paydilinip ularni yénigha tartishimu mumkin iken. Tötinchisi, shi jinping ukra'inadiki urushni ayaghlashturushta ijabiy rol oyniyalamdu-yoq, dégen mesile bolup, bu diplomatiye siniqida shi jinping rusiye pirézidénti putin bilen bolghan “Cheksiz dostluqi” din waz kéchishi kérek iken. Chünki ukra'ina urushi xitay bilen yawropaning munasiwitige éghir ziyan salghan bolup, shi jinping bu yerde payda-ziyan munasiwitini obdan dengsishi kérek iken. Eger shi jinping rusiyeni qollashni dawam qilsa, donald trampni bi'aram qilishi, yawropa rehberlirini téximu ghezeplendürüshi mumkin iken.

Doktor erkin ekremning qarishiche, 2025-yil shi jinping yenila amérika bilen urush qilishtin saqlinishi, belki munasiwetlirini yumshitishqa urunushi mumkin iken.

Maqalisining axirida péy minshin xitay rehbiri shi jinping ensireydighan eng chong siyasiy xeterni otturigha qoyghan bolup, u bolsimu amérikaning xitay bilen rusiyening ittipaqini buzush taktikisi iken. Donald trampning rusiye bilen epliship qélish mumkinchiliki shi jinping bilen putinning istratégiyelik hemkarliqini buzup tashlaydiken. Shuning bilen bir waqitta, amérika téximu köp bayliq we énérgiyesini serp qilip, xitay bilen bolghan riqabitini kücheytidiken. Shi jinping bu aqiwetning yüz bermesliki üchün bir bolsa putinni öz haligha tashlap qoyushi, bir bolsa donald tramp bilen chong kélishim imzalishi kérek iken. Nöwette bu hal shi jinpingning siyasiy hayatidiki eng chong qarar we eng chong sinaq, dep qaralmaqta.