“Shinjangning kishilik hoquq tereqqiyat munbiri” yighinigha qarita inkaslar

Xitayning “Shinjang géziti” we “Tengritagh tori” ning 27-öktebirdiki xewerliridin melum bolushiche, “Shinjangdiki her millet medeniyitining güllep yashnishi” dep téma qoyulghan “2-Nöwetlik shinjangdiki kishilik hoquqning tereqqiyat munbiri” namliq yighin 26-öktebir shinjang pédagogika uniwérsitétida ötküzülgen.

Yuqiriqi xewerlerde: yighinda xitay ichi we sirtidin kelgen “11 Mutexessis we alim oxshash bolmighan nuqtilardin shinjangdiki her millet xelqining öz medeniyitini qoghdash, warisliq qilish, yéngiliq yaritishlirigha qarita tetqiqat netijilirini we heqiqiy tesiratlirini bayan qilip, shinjangdiki her millet ammisining medeniyet hoquqidin barawer behrimen boluwatqanliqini namayan qilghan, shinjangdiki medeniyet tereqqiyatining güllep yashnawatqanliqini köp tereplerdin teswirlep bergen, shundaqla xitaygha qarshi amérika we gherb küchlirining atalmish shinjangdiki ‛medeniyet qirghinchiliqi‚ ighwasining hemde ‛shinjang arqiliq xitayni tizginlesh‚ yaman gherizining epti-beshirisini échip tashlighan” dek körsitilgen.

Xewerde tekitlishiche, bu yighin atalmish “Mutexessis, alim we tetqiqatchilarning chongqur pikir almashturushi arqiliq, yalghan uchurlarni cheklesh, ösek söz we bir tereplime qarashlargha qarshi turushni ilmiy asaslar bilen teminleshni ilgiri sürgen”.

Gollandiyediki jaza lagérliri shahiti qelbinur sidiq xanimning qarishiche, kishilik hoquqtin esermu bolmighan, belki irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatqan bir jayda xitayning kishilik hoquq yighinlirini chaqirip quruq sepsetilerni bazargha sélishi öz jinayetlirige dawamliq chapan yépishning bir parchisi hésablinidiken.

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesi chégra rayon tetqiqat institutining tetqiqatchisi shü jenying yighinda mundaq dégen: “Uzun yillardin buyan, shinjang her milletning öz til-yéziqini qollinish we tereqqiy qildurush hoquqini qanun boyiche qoghdap keldi, hazir shinjangdiki her millet xelqi asasen 10 xil til we yéziq ishlitidu. Shinjangdiki her millet sen'etkarliri köp xil tillarni qollinip, edebiy ijadiyet bilen shughullinishni tereqqiy qildurup, zor miqdardiki bedi'iy sen'et eserlirini neshr qildurdi, hetta muhim éqimlarni shekillendürüp, nisbeten zor tesirler yaratti. Mesilen: ‛yéngi chégra shé'iriyiti‚, ‛gherbiy xitay edebiyati‚ qatarliq éqimlar buning wekil xaraktérlik örnekliridur”.

Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi weli tursun ependining qarishiche, mezkur yighinda shü jenying otturigha qoyghan pikirler qipqizil köz boyamchiliqtin ibaret bolup, xitay hakimiyiti Uyghur tili we yéziqida ma'arip bilen shughullinish, ijadiyet bilen shughullinish, kitab-zhurnallar neshr qilish hoquqidin Uyghurlarni alliqachan mehrum qilghan.

Xewerde yene shundaq ibarilerge orun bergen: “Yéqinqi yillardin buyan, shinjang chégra rayon medeniyitini téximu chongqur ilgiri sürüp, medeniyet ishlirining güllep yashnishigha türtke bolup, yerlik qanunlarni tüzüsh arqiliq her millet xelqining en'eniwi medeniyitining tereqqiyatigha kapaletlik qildi. Qaraghoja qedimiy shehiri, yarghol qedimiy shehiri, niye xarabiliki, qizil ming öyler dunya medeniyet mirasliri tizimlikige kirdi. Uyghur 12 muqami, meshrep we qirghizlarning ‛manas‚ dastani b d t ning ma'arip, ilim-pen we medeniyet komitéti teripidin gheyriy maddiy medeniyet mirasliri tizimlikige kirip, her milletning medeniy miraslirini qoghdash we uninggha warisliq qilishning yéngi sehnisini yaratti”.

Gérmaniyediki Uyghur jama'et erbabi ablimit tursun ependining ilgiri sürüshiche, Uyghur medeniyiti, tarixi we örp-adetlirini pütünley weyran qilip tashlighan, Uyghurlarni eqelliy yashash heqliridinmu mehrum qiliwatqan xitay hakimiyitining mezkur yighinda otturigha qoyghanliri sherqiy türkistandiki mewjut weziyetning tamamen eksiche iken.

Xewerde yene, “Shinjangdiki her millet xelqining inaq hem köp xil medeniyette bille mewjut boluwatqanliqidek menziridin qattiq tesirlen'gen” misirliq siyasiy obzorchi, “Misir közniki” torining bash muherriri ehmed sulaymanning “Shinjangning bu güzel, heqiqiy menzirisi” ni misir xelqige yetküzmekchi bolghanliqimu bayan qilin'ghan.