“шинҗаңчә қан алмаштуруш” хоңкоңниң вәзийитигиму тәсир көрсәтмәктә икән

Мутәхәссисләр узун йиллар илгирила хитай нопусиниң қериш нисбитиниң 2050-йилиға барғанда юқири чәккә йетидиғанлиқини илгири сүрүшүп, хитайни нопус киризисидин агаһландуруп келишкән иди. BBC Ниң 22-июл елан қилған “хитайдики нопусниң қериши яшанғанларни күтүнүш пурсити билән тәминлиди” намлиқ хәвәрдә баян қилишичә, хитайдики нопусниң қеришиниң бинормал аламәтлири һазирдин башлапла өзини көрситишкә башлиған. Мәсилән, хитайда туғулидиған бовақларниң сани йилсери азийип, қериларниң сани барғансери көпийип кәткәндин кейин, әслидики балилар үчүн қурулған бир қисим йәслиләр әмди қерилар үчүн күтүнүш санаторийәлиригә өзгәртилишкә башлиған.

 “фирансийә авази” радийоси 24-июл елан қилған “шинҗаңчә қан алмаштуруш: хоңкоңниң нопусиниң көпийиши кәлгүсидә хитай көчмәнлиригә бағлиқ” намлиқ хәвәрдә шәрһлишичә, хоңкоңдики нопусниң қериши вә азийиши техиму көрүнәрлик болмақта икән. Нөвәттә хоңкоңниң нопуси 7 милйон 800 миң болуп, йәрликтики туғулуш нисбити йилдин йилға төвәнләйдикән. Бирақ илгирики йилларға қариғанда, техиму көп хитай көчмәнлириниң хоңкоңға қарап еқиши сәвәбидин хоңкоңниң нопуси 2046-йилиға барғанда 8 милйон 190 миң кишигә йетидикән. Һәр йили 152 миң хитай көчмән һәр хил йоллар билән хоңкоңға кирип йәрлишип, районниң нопус қурулмисиға вә вәзийитигә тәсир көрситидикән. Бу болса “шинҗаңчә қан алмаштуруш” дәп аталған.

Хәвәрдә мундақ баянларға орун берилгән: “хитайларниң шинҗаңға кәң көләмдә көчүши хитайниң шинҗаңни идарә қилиш сияситиниң бир қисми. Хитай 2021-йили 9-айда елан қилған ‛шинҗаңдики нопусниң тәрәққияти‚ намлиқ ақ ташлиқ китабқа асасланғанда, 1949-йили хитай хәлқ җумһурийити қурулғандин кейин, һөкүмәтниң шинҗаңни қуруш, районниң тәрәққиятини тез илгири сүрүш сияситиниң рәһбәрликидә көп сандики зиялийлар вә актип яшлар дөләтниң чақириқиға бинаән шинҗаңға кирип, чегра районниң қурулушиға ярдәм бәргән. Нопусниң тәбиий көпийиши вә нопусниң еқишидин ибарәт икки хил амилниң түрткисидә, шинҗаңниң нопуси тез йүксәлгән. Нәтиҗидә шинҗаңниң нопуси 1949-йили ‛тинч азат қилинған‚ мәзгилдики 4 милйон 333 миң кишидин, 1978-йилидики ислаһат, ечиветиш мәзгилигә кәлгәндә нопус 2 һәссә қатлинип, йиллиқ көпийиш нисбити 3.37 Пирсәнткә йәткән. Униңдин кейинки йилларда гәрчә нопусниң көпийиши 1.99 Билән 1.41 Пирсәнт арилиқида болған болсиму, әмма йәнила пүткүл мәмликәткә селиштурғанда 1 пирсәнт юқири болған.”

Хәвәрдә, кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң хитай һакимийитиниң “хитай көчмәнләрни уйғурлар райониға кәң көләмдә йөткәш сиясити уйғурларни ассимилятсийә қилиштин ибарәт болмақта” дәп әйибләватқанлиқиму қистуруп өтүлгән. Бирақ, хәвәрдә, хитайниң уйғур илида җаза лагерлирини тәсис қилғандин буянқи уйғурлар нопусиниң шиддәт билән кемийиши вә бу районда давам қиливатқан ирқий қирғинчилиқ мәсилилири тилға елинмиған. 2019-Йиллири “бүгүнки шинҗаң-әтики хоңкоң” дәп намайиш қилған хоңкоңлуқларниң кәлгүсидә “шинҗаңчә қан алмаштуруш” ниң қурбаниға айлинидиғанлиқиға даир тәтқиқат һәм санлиқ мәлуматларға көпрәк орун берилгән.

Германийәдики вәзийәт анализчиси ғәюр қурбан әпәндиниң илгири сүрүшичә, хитай һакимийити нөвәттә шәрқий түркистан вә тибәттә тәҗрибидин өткән бастуруш сиясәтлирини хоңкоңдиму тәтбиқ қилмақта икән. Униң тилға елишичә, гәрчә хоңкоңлуқлар дуч келиватқан мүшкүлатлар уйғурларниңкигә охшимисиму, әмма хоңкоңлуқларму барғансери еғир бастурушларға дуч кәлмәктә икән. Норвегийәдики вәзийәт анализчиси бәхтияр өмәр әпәндиму бу һәқтә қарашлирини ипадә қилип өтти.

Хәвәрләрдә баян қилишичә, нөвәттә хитайда нопусниң қериши, ишсизлиқниң күчийиши сәвәбидин яшанғанларниң күтүнүш мәсилиси еғир қийинчилиққа дуч кәлмәктә икән. Хоңкоңда илгири 20 ишчи, 9 бала вә яшанған кишини беқип кәлгән болса, алдимиздики йилларда 20 ишчи, 15 бала вә яшанған кишини беқишқа мәҗбур болидиған вәзийәт шәкиллинидикән. Хоңкоңниң әмгәк вә параванлиқ ишлириға мәсул әмәлдарлиридин хо кәймиң бу һәқтә тохталғанда, “ишинимәнки, хоңкоңда һечким ачлиқтин өлмәйду, әмма яхши турмуш көчүрмәкчи болсақ, чоқум өз вәзипимизни ада қилишимиз керәк” дегән.