Shinjang uniwérsitétning yüz yilliqida néme üchün mektepni “Qizil izbasarlarni terbiyelesh merkizi” ge aylandurush tekitlendi?
2024.10.04
Xitay xelq jumhuriyitining 75 yilliqi harpisida yeni bu yil 9-ayning 21-küni “Shinjang uniwérsitéti” qurulghanliqining yüz yilliqi daghdugha bilen tebriklen'gen. Xitayning shinjang téléwiziyesining xewiride mektepning 1924-yili eslidiki “Rus tili qanun siyasiy mektipi” asasida qurulup, 1935-yili “Shinjang instituti” gha özgertilgenliki, 1949-yili xitay kompartiyesi hakimiyetni qolgha alghandin kéyin dawamliq kéngeytilip, 1960-yili köp xil kesipler boyiche uniwérsallashqan “Shinjang uniwérsitéti” gha özgertilgenliki tilgha élin'ghan. Xitayning xewiride yene “Shinjang uniwérsitéti” da yapon'gha qarshi urush mezgilidin bashlap mektepte xizmet qilghan xitay kompartiye ezaliri tilgha élinip, ularning yétekchilikide bir türküm inqilabiy qizil izbasarlar yétishtürülgenliki, mektepning “Gherbiy shimal rayonida 300 mingdin artuq ixtisasliq xadim terbiyelep bergenliki” alahide tekitlen'gen. Xewerde yene bolupmu shi jinping dewride mektepning qizil mutexessislerni terbiyelesh merkizige aylan'ghanliqi teriplinip, mezkur mektepte yétishken bir türküm xitay mutexessisler tonushturulghan. Emma mezkur xewerde we shinjang uniwérsitétining mektep toridiki mektepning 100yilliq tarixi heqqidiki yazma melumatta, 2000-yili mektep sana'et instituti bilen birleshtürülüp kéngeytilgendin kéyinki Uyghurlardin bolghan uniwérsitét mudirliridin enwer hamut, tashpolat téyip, weli barat we herqaysi institutlarning Uyghur mudirliri we mekteptiki Uyghur piroféssorlarning biriningmu ismi tilgha élinmighan.
Xitay hökümet taratquliridiki “Shinjang uniwérsitétining 100 yilliqi” heqqidiki xewerlerde, mektepning “Qizil izbasarlarni terbiyelesh merkizi” ge aylandurushning tekitlinishi we mektep tarixida bolupmu 2000-yillardin kéyinki uniwérsitétning Uyghur mudirliri we herqaysi institutlardiki Uyghur rehber we Uyghur piroféssorlarning biriningmu ismi tilgha élinmasliqi, ilgiri mezkur uniwérsitétta oqutquchiliq qilghan we mezkur uniwérsitétta oqughan, hazir chet ellerde yashawatqan Uyghur pa'aliyetchilirining inkasini qozghidi.
Ilgiri shinjang uniwérsitéti fizika fakultétida oqughan we kéyin mektepte bir mezgil oqutquchiliq qilghandin kéyin, yaponiyede öz kespi boyiche doktorluq unwani alghandin kéyin amérika kélip tetqiqat qilghan hem alem qatnishi idariside inzhénér bolup ishlewatqan erkin sidiq ependining bildürüshiche, shinjang uniwérsitéti sherqiy türkistandiki Uyghur ma'arip-medeniyitining böshüki bolush süpiti bilen nurghunlighan Uyghur ziyaliylirini terbiyelep, Uyghurluqni we Uyghur medeniyitini tereqqiy qildurushta zor töhpe qoshqan orun.
Melum bolushiche, 2017-yili ashkarilan'ghan Uyghur élidiki chong tutqunda, shinjang uniwérsitétidiki Uyghur rehberler we piroféssorlar eng deslep tutqun obyékti qilin'ghan. 2018-Yilidin buyan shinjang uniwérsitétining mudiri tashpolat téyip, filologiye institutidiki piroféssorlardin rahile dawut, arslan abdulla, gheyretjan osman we bashqilar tutqun qilinip éghir jazalan'ghan bolup, mezkur Uyghur bilim ademlirining zerbe nishani qilinishi xelq'arada küchlük inkas qozghighanidi.
Doktor erkin sidiqning bildürüshiche, Uyghur milliy medeniyitini yoqitishni nishan qilghan xitay hökümiti üchün, bu mektep eng chong tehdit dep qarilip kelgen. Mekteptiki Uyghur oqutquchilarning zerbe bérish nishani qilinishi we mektepni atalmish “Qizil izbasarlarni terbiyelesh merkizige aylandurush” ning terghib qilinishi xitay hökümitining Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasitining muhim bir parchisi iken.
Doktor erkin sidiq ependi yene mekteptin tutqun qilin'ghan oqutquchilardin mektep mudiri piroféssor tashpolat téyip, dilmurat tursun, kompyutér inzhénéri Uyghursoft shirkitining qurghuchisi alim exet qatarliqlarni tilgha élip ötti.
Melum bolushiche 2017-yilidin kéyinki mektepning oqutquchilar qurulmisida we oqutush métodida zor burulush bolghan. Uyghur oqutquchilar qedemmu-qedem tazilinip, mekteptiki oqutush métodida shi jinping teshebbus qilghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” nishani boyiche terbiyelesh asas qilin'ghan.
Xitayning xelq torida élan qilin'ghan shinjang uniwérsitétining yüz yilliqi heqqidiki xewiride mektep tarixidiki bu zor burulush alahide tilgha élin'ghan. Xewerde déyilishiche, xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinpingning 2022-yildiki shinjang sepirining 1-békiti shinjang uniwérsitéti bolghan. Eyni chaghda shi jinping mektepning “Marksizm instituti” da qurulghan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish tetqiqat bazisi” da qilghan sözide, “Jungxu'a medeniyiti shinjangdiki barliq milletlerning medeniyitining asasi, barliq milletlerning teqdiri ezeldin jungxu'a millitining omumiy teqdiri bilen zich munasiwetlik” dégenlerni tekitligen.
Xitay hökümet metbu'atining xewiride yene mezkur uniwérsitétni “Qizil izbasarlarni yétildürüsh merkizi” ge we “Jungxu'a milliti birliki éngini kücheytish tetqiqat bazisi” gha aylandurushta, uchturpanda öz yénidin xirajet ajritip xitay tili mektipi qurup “Islahat nemunichisi” namigha érishken qurban niyazgha oxshash ülgiler tilgha élinip, ularning “Jungxu'a medeniyiti ortaq gewdisi éngi” xizmitidiki atalmish töhpiliri medhiyelen'gen.
Erkin sidiq ependining bildürüshiche, xitay hökümitining nöwette arzu qiliwatqini del qurban niyazgha oxshash, öz millitidin tan'ghan, xitay hökümitige sadiq bir türküm ghalchilar iken.
80-Yillarning bashliridin 90-yillarghiche shinjang uniwérsitétining edebiyat fakultétida axbarat kespide ders bergen, nöwette amérikida yashawatqan qutluq almas ependining bildürüshiche, xitay hökümiti shinjang uniwérsitétining 100yilliqida, mektepni “Qizil izbasarlarni terbiyelesh merkizi” qilishni tekitlishi we mektep tarixidiki Uyghur oqutquchilarni tilgha almasliqi, Uyghur ziyaliylirining yoqitish nishani qilin'ghanliqining ispati iken.
Uning bildürüshiche, xitay hökümiti 2017-yili eng aldi bilen Uyghur medeniyitining böshüki bolghan shinjang uniwérsitétidiki oqutquchilarni nishanliq tutqun obyékti qilghan.
Qutluq almas ependi yene shinjang uniwérsitétining Uyghur aliy ma'aripi we medeniyitining böshüki bolush bilen köpligen Uyghur ziyaliyliri, alimliri we yazghuchi-sha'irlirini terbiyeligenliki, hetta bügünki künde chet ellerde Uyghurlarning kishilik hoquqliri üchün küreshni dawam qiliwatqan Uyghur pa'aliyetchiliriningmu ene shu uniwérsitéttin yétiship chiqqanliqini bildürdi.
Nöwette chet ellerde pa'aliyet qiliwatqan Uyghurlardin amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining bashliqi roshen abbas xanimmu ilgiri shinjang uniwérsitétining biyologiye fakultétida oqughan. Uning bildürüshiche, 1985-yildiki 12-dékabir Uyghur oqughuchilarning démokratiye telep qilish herikiti we 1988-yili 6-aydiki milliy tengsizlikke naraziliq bildürüsh heriketliride, eyni yilliridiki shinjang uniwérsitéti oqughuchiliri bashlamchi bolghan.
1988-Yili 6-aydiki oqughuchilar herikitining yétekchisi bolghan, chet elge chiqip ketkendin kéyin, aktip Uyghur pa'aliyetchige aylan'ghan, “Dunya Uyghur qurultiyi” da bash katip, qurultay ijra'iye re'isi, qurultay re'isi qatarliq wezipilerde bolghan, dolqun eysa ependimu ziyaritimizni qobul qildi.
Dolqun eysa ependining bildürüshiche shinjang uniwérsitéti tarixtin buyan Uyghurlarning musteqilliq kürishidiki nurghunlighan inqilabchilarni terbiyelep yétildürgen orun. Uning tekitlishiche, ene shundaq köpligen sewebler xitay hökümitining shinjang uniwérsitétigha bolghan endishisini barghanche kücheytken. Bügünki kün'ge kelgende bolsa bu mektepni xitay hökümitining özige sadiq “Qizil izbasarlarni yétishtürüsh merkizi” ge aylandurush sho'arlirining barghanche küchiyishige seweb bolghan iken.
Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.