Xitay bolmighan milletler némishqa xitay we xitay rehberlirini jiddiyleshtürüwatidu?

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.10.03
Hoten-kocha-kaltek-xi-jinping-AP Xoten shehiridiki bazarda qollirida kaltek tutqan kishiler amanliq saqlawatqan körünüsh. 2017-Yili 3-noyabir
AP

Mutexessisler arisida xitayning gi'o-siyasiy menpe'eti, zémin pütünlüki we xitaylardin bashqa milletlerni kontrol qilalmasliqi qatarliq mesililerdiki endishiliri uning hazirqi xitay bolmighan milletlerge qarshi yürgüzüwatqan assimilyatsiye siyasitini keltürüp chiqarghan deydighan qarashlar mewjut. Lékin yene bir qisim mutexessisler bundaq qarashning mesilini izahlash üchün yéterlik emeslikini, belki milletler mesilisini etrapliq sherhleshni körsetmekte.

Shuning bilen bir waqitta, ular bu mesilini analiz qilghanda, xitay bolmighan milletlerning bayliqi, yer-zémini, ularning xitaydin köp perqliq bolghan kimliki shuningdek xitay kommunistik partiyesining idé'ologiyesi we xitayning mustebit siyasiy tüzümi qatarliq amillarnimu diqqetke élishning zörürlükini ilgiri sürmekte.

Ötken on yilda, xelq'ara taratqular, teshkilatlar we qurulushlar xitayning Uyghur élidiki rehimsiz siyasetlirini we pütün memlikettiki atalmish “Az sanliq milletler” ni assimilyatsiye qilishni meqset qilghan bir qatar tedbirlirini ashkarilidi. Mutexessisler xitaydiki az sanliq milletler, yeni xitay bolmighan milletlerning xitayning ichki we tashqi siyasitide jiddiylik peyda qilghanliqini hemde xitay rehberlirini da'im endishige sélip kelgenlikini otturigha qoyushti. Ene shu her qaysi milletlerning xitay hökümiti we rehberlirini jiddiyleshtürgenliki köz qarishini pénsilwaniye uniwérsitétining xitay tetqiq merkizi we wilsun tetqiqat merkizining tetqiqatchisi doktor aron glassérman (Aaron Glasserman) xitay bolmighan milletler némishqa xitayni jiddiyleshtürüwatidu? ” dégen tetqiqat maqaliside otturigha qoydi. U, xitay bolmighan milletlerning némishqa xitayni jiddiyleshtürüwatqanliqi mesilisini xitayning zémin kontrol qilish endishisi, xitay kommunistik partiyesining idé'ologiyesi we xitayning biyurokratliq siyasiti qatarliq amillar arqiliq analiz qilish kéreklikini körsitip mundaq dégen:

 “Xitayning gi'o-siyasiti, zémin pütünlüki we xitay emes milletlerni kontrol qilalmasliq endishisi hazirqi uning xitay bolmighan milletlerge qarshi yürgüzüwatqan assimilyatsiye siyasitini keltürüp chiqarghan déyish yéterlik seweb emes. Xitay kommunistik partiyesining idé'ologiyesi-xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilishni nezeriyewi asas bilen teminlewatidu. Xitayning mustebit siyasiy tüzümi xitayda qorqunch peyda qilip xitay bolmighan milletlerge qarshi siyasetni chékidin ashurup yürgüzüshke sewebchi boluwatidu” .

Melumki, xitaydiki omumiy nopusning 90 pirsenttin köpreki xitaylardin teshkil qilin'ghan bolup, qalghan 10 pirsent, yeni 125 milyon nopusning xitay hökümiti teripidin resmiy étirap qilin'ghan 55 millettin teshkil qilin'ghanliqi melum. Ular medeniyet, til, nopus jehette öz'ara we xitaylardin perqliq bolup, ular hem perqliq jughrapiyelik rayonlargha jaylashqan. Bolupmu xitay hökümiti köp qisim zémin'gha ige Uyghurlar, tibetler, mongghullar, tungganlar, ju'anglarning ölke derijilik aptonomiye hoquqini étirap qilghan we yene bashqa milletlergimu aptonom oblast, aptonom nahiye qatarliq yerlik hoquqlarni bergen. Yer kölimi jehettin xitay bolmighan milletlerning igiligen yerliri nahayiti köptur.

Undaqta bu milletler nopus jehettin xitaylardin shunche az bolsimu, lékin ular némishqa xitay hökümiti we xitay rehberlirini jiddiyleshtürüwatidu? buning sewebi her xil sherhlinidighan bolup, amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Bu heqte köz qarshini ipadilep mundaq dédi: “Xitay kompartiyesi adettin tashqiri derijide bixeter emes. Shunga u özige toluq ita'et qilishni telep qilidu. Xitay xelqi arisida héchqandaq bölünüsh bolmasliqi kérek dep qaraydu. Chünki din we milliy kimlik kom partiyening tepekkur usuli boyiche ittipaqliqni buzidu, shuning üchün bu, halqiliq tehdit dep qarilidu. Xitay hökümiti dewatqan birlik we ittipaqliq, küch, yeni hakimiyetni qolda tutup turush we kommunistik hakimiyetni dawami qildurushtin ibaret” .

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, doktor erkin ekrem xitayning gi'o-siyasiy menpe'eti, zémin pütünlüki we xitay bolmighan milletlerni kontrol qilalmasliq endishisi bilen bir waqitta xitaygha reqib döletlerning xitay bolmighan milletlerge bolghan qiziqishi xitay hökümitini we xitay rehberlirini jiddiylishiwatqanliqini ilgiri sürdi.

Doktor aron glassérman öz maqaliside yene mundaq dégen:

 “Xitay kommunistik partiyesining özining hökümranliqini aqlash, yeni qanunluq qilip körsitish üchün barghanséri xitay en'enisini küchep teshebbus qilishi bilen xitayda milletlerning köp xilliqi mesile we tehditke aylinip, xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilishni téximu texirsiz we jiddiy halda élip bériliwatidu. 2021-Yili, shi jinping milliy xizmetning asasliq nishanining ‛jungxu'a milliti ortaq éngini shekillendürüsh‚ ikenlikini belgilep, bu meqsetning barliq milletlerning ‛alaqilishishi, almashturushi we arilishishi‚ ni ilgiri sürüsh arqiliq emelge ashidighanliqini körsetti”.

 Lékin, Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) doktor aron glassérmanning maqaliside intayin halqiliq amillarni tilgha élishqa sel qarighanliqini we xitay bolmighan milletler némishqa xitayni jiddiyleshtürüwatidu dégen mesilini analiz qilghanda Uyghurlarning bayliqi, Uyghurlardiki islam we türk kimlikining rolini diqqetke élishning zörürlükini körsitip mundaq dédi:

 “Xitay bolmighan milletler némishqa xitayni jiddiyleshtürüwatidu dégen mesilini analiz qilghanda biz diqqet qilishqa tégishlik bolghan bashqa nahayiti muhim amillarmu bar. Bu amillar bu maqalide diqqetke élinip analiz qilinmighan we bu amillar üstide yéterlik izdinilmigen. Bu bolsimu Uyghurlar arisidiki islamning we türk kimlikining roli. Bu ikki kimlik amili Uyghurlarni tashqi dunya bilen baghlaydu. Yeni türkiy xelqliri we islam ümmiti bilen baghlaydu we ular bilen yéqinlashturidu. Uyghurlarning türkiy we islam kimliki uni xitay kompartiyesiningkige mas kelmeydighan téximu keng pelsepe yaki hayat shekli bilen teminleydu. Uningdin bashqa, türkchilik idiyewi kimliki Uyghurlarni xitay milliti we jungxu'a milletliri a'ilisidin perqliq bolghan oxshimaydighan köz qarash bilen teminleydu. Shunga bular xitaygha tehdit. Méningche aptor maqaliside bu xil intayin halqiliq amillarni tilgha élishqa sel qarighan”.

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) xitay hökümiti xitay bolmighan milletlerdin endishe qiliwatqanliqini we xitay bolmighan milletler xitay rehberlirini jiddiyleshtürüwetkenlikini ilgiri sürdi. U, mana shu xil endishe tüpeylidin xitay hökümitining bir xitay milliti yaritishqa urunuwatqanliqini körsetti. U mundaq dédi:

“Xitay hökümiti xitay bolmighan milletlerdin endishe qilidu. Xitay bolmighan milletler xitay rehberlirini jiddiyleshtürüwatidu. Shunga, ularning perqliq tereplirini yoqitishqa tirishiwatidu. Xitay bolmighan milletlerning kiyim-kéchekliridin taritip dinighiche hemmisini yoqitishqa urunuwatidu. Ularni xitayche sözleshke mejburlawatidu. Ularning dinini inkar qilip shi jinpingning idiyesini din süpitide qobul qildurushqa urunuwatidu. Mesilen, xitaydiki xiristiyan chérkawlirining bezilirige shi jinpingning resimini kirést qoyulidighan orun'gha qoydi. Méningche xitay kompartiyesi bu pikirni yaqturidu. Shunga xitay kompartiyesi nopusning birlishishini, yeni xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilip birla xitay milliti qilishni arzu qiliwatidu. Xitay kommunistik partiyesi xitayda hemme kishining xitayche sözleydighan bir partiye, yeni xitay kommunistik partiyesi, bir din, bir millet we bir dölet berpa qilishqa urunuwatidu”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.