Xitayning chaghanliq sen'et kéchiliki we éshekke min'gen “Nesridin ependi”

Türkiy xelqler, jümlidin Uyghur xelqining eqil-parasiti we yumuristik xaraktérining simwoli bolghan nesridin ependi bu yil qeshqer kona sheherde ötküzülgen 2025-yilliq chaghanliq sen'et kéchilikide hejwiyleshtürülgen.

Xitayning “Xelq tori” we “Xitay xewerler tori” ning 27-yanwardiki xewerliride déyilishiche, éshekke min'gen “Nesridin ependi” bu yil qeshqer konasheherde ötküzülgen “Chaghanliq sen'et kéchiliki” de “Yarqin nuqtilar” ning birige aylandi dep teshwiq qilin'ghan.

Ötken 40 yildin buyan xitay merkiziy téléwiziyesining eng ünümlük teshwiqat pirogrammisi bolup kelgen “Chaghan sen'et kéchiliki” ning bir qisim neq meydan nomurliri ötken yili qeshqerde körsitilgenidi. Jümlidin, dangliq Uyghur kino artisi dilreba dilmurat bash bolup oynighan naxsha-ussul nomuri bu sen'et kéchilikining “Jelpkar nuqtisi” bolghanidi.

Bu yilliq chaghan sen'et kéchilikide éshek min'gen “Nesridin ependi” ning körsitilishi xitay teshwiqat wasitilirining bu qétim Uyghur xelq medeniyitidiki obrazlarni xitay medeniyitining alahidiliki boyiche özgertish we xunükleshtürüsh urunushi dep qaralmaqta.

Amérikadiki xitay analizchisi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu péng ependining qarishiche, “Nesridin ependi” ning kishilerge tonushluq bolghan simwolluq xaraktéri pütünley burmilan'ghan. U bu heqtiki qarashlirini bildürüp mundaq dédi:

“Uyghurlar heqqide parang bolghanda, kishiler nesridin ependini tilgha almay qalmaydu. Chünki xitaylar arisidimu u semimiyet, adalet we eqil-parasetning namayendisi dep tonulghan. Nesridin ependini bu qeder tonutqan nerse uning dangliq letipiliri we ötkür chaqchaqlirila emes, uningdiki baturluq, heqqaniyetchilik we adaletsizlikke qarshi turush rohidur. Shunga, eger bu sehnide nesridin ependining rolini janlandurush toghra kelse, uning bu alahidilikinimu ipadilesh kérek. Uni peqet kishilerni küldüridighan hezilkesh qilipla körsetmeslik kérek. Bundaq qilish uning medeniylik qimmitini xunükleshtürüsh bolup hésablinidu.”

Amérikadiki “Chikago uniwérsitéti” ning tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng byawning bildürüshiche, bu mahiyette xitay kompartiyesining chaghanliq kéchilikni wasite qilish arqiliq Uyghur medeniyitige arilishish, uni kemsitish, burmilash, igiliwélish qilmishidur. U bu xil medeniyet suyi'istémalchiliqi heqqide köz qarashlirini sherhlep mundaq dédi:

 “Xitay kompartiyesining shinjangda irqiy qirghinchiliq qiliwatqanliqini hemmimiz bilimiz. Rayondiki kishilik hoquq weziyiti intayin nachar. Shunga, bu yerde ularning nesridin ependi obrazini chaghanliq sehnige élip chiqishi pütünley medeniyetni burmilap özleshtürüshtur. Chünki, u yerde Uyghurlarni qalaq, medeniyetsiz qilip körsetken. Halbuki, xitay kompartiyesi köpligen Uyghur medeniyet serxilliri we ziyaliylirini sistémiliq shekilde weyran qildi, nurghun Uyghur muzikantliri we sen'etkarlirini türmige tashlidi, bezilirini éghir jazagha höküm qildi. Yene bir tereptin, ular Uyghur medeniyitining simwollirini yoqitip, medeniyetning köp xilliqi yaki milliy inaqliq dégendek saxtiliqlarni oydurup chiqti. Bundaq saxta teshwiqat we heq-naheqni astin-üstün qilish mahiyette, irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetni yoshurush qilmishidur.”

Bu yilliq chaghan bayrimining aldi keynide chaghan goya Uyghurlarning en'eniwi bayrimigha aylandurulghan bolup, Uyghurlarning xitayche, xitaylarning Uyghurche kiyinip birlikte “Bayram tentenisi” qilishqanliri alahide teshwiq qilin'ghanidi. Qeshqer kona sheherde ötküzülgen chaghanliq sen'et kéchilikige éshek yétiligen “Nesridin ependi” ning qatnashturulushi Uyghur ziyaliyliri arisidimu inkas qozghighan. Dunya Uyghur yazghuchiliri uyushmisining mu'awin re'isi, shiwétsiyede yashaydighan sha'ire rahile kamal xanim “Nesridin ependi” obrazi heqqide izahat berdi hemde xitay teshwiqatchilirining uni chaghanliq sen'et kéchilikige élip chiqishtiki meqsetliri heqqide toxtaldi.

Xitay taratqulirining xewerlerdin qarighanda xoten, ürümchi qatarliq jaylardiki bu yilliq chaghan sen'et kéchilikide “Nesridin ependi” obrazini yaritish éqimi yaritilghan bolup, hemmiside peqetla yumurluq, qiziqchi obrazi bilen sen'et kéchilikining “Küldürgüchisi” süpitide gewdilendürülgen. Bu heqte pikir qatnashturghan mutexessislerning qarishiche, Uyghur eqil-parasitining wekili bolghan nesirdin ependi heqiqette ching turidighan, ötkür letipiliri bilen zalimlarni qamchilap awam xelqni küldüridighan shexs bolup, xitayning chaghanliq sen'et sehniliride u peqet éshekke minip heyyarliq qilidighan hezilkesh qilip körsitilgen. Xitayning bu obrazni burmilap körsitishi emeliyette, Uyghur tarixiy obrazlirini xunükleshtürüsh, Uyghurlarni tashqi dunyagha medeniyetsiz we qalaq qilip körsitish, shundaqla qandaqtur “Külke ichidiki Uyghur jem'iyiti” kartinisini yaritishqa urunushidin ibarettur.