Xitay chet ellik muxbirlarnimu özini aqlash teshwiqatigha salmaqta

Amérikaliq deniy xayfong (Danny Haiphong) ning X supisida tarqatqan shinjang uniwérsitétining Uyghur piroféssori tursun ebeyni ziyaret qiliwatqan körünüshi

Yéqinqi mezgillerde amérika we gherb döletlirining “Shinjang mesilisi we Uyghurlarning erkinliki” heqqide yalghan-saxta uchur tarqitiwatqanliqini teshwiq qilip xitayning ketminini chapidighan chet ellik muxbirlar we tor cholpanliri barghanséri köpeymekte.

Derweqe, xitayning bu tor teshwiqat sépige yéngidin qoshulghan amérikaliq deniy xayfong (Danny Haiphong) ning X supisida tarqatqan shinjang uniwérsitétining bir Uyghur piroféssori bilen Uyghur élide xitayning basturush siyasiti élip bérilmighanliqi, halbuki buning tamamen amérikaning “Yaman gherezlik istratégiyelik teshwiqati” ikenliki heqqidiki söhbet widiyosi del buning bir misalidur.

Amérikadiki ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti timusiy gros bu ikki kishining widiyoluq söhbitini özining X supisida hembehirligen. U ilham toxti bilen rahile dawutni xeshteg qilip, atalmish “Bu yerde zulum yoq” dégen sözni alahide eskertip, deniy xayfonggha reddiye bergen. Hemde uningdin munularni sorighan؛ “Hey deniy, … sen némishqa bu ikki Uyghur piroféssorni ziyaret qilmaysen? ular muddetsiz qamaq jazasini ötewatqan türmige kirelemsen? ular qaysi ‛jinayet‚ üchün türmige tashlan'ghan? #rahiledawut #ilhamtohti (bu yerde zulum yoq…)”

Buch wé'ir (Butch Ware) namidiki bir X qollan'ghuchisimu deniy xayfongning X supisida tarqitilghan bu söhbet widiyosigha qarita: “Xitayning irqchiliqini qoghdashni toxtat. Men biwasite bu seweblerdin azabliniwatqan Uyghurlarni bilimen. Bu yerdin chiqip ket” dep öz pikrini bildürgen.

X Supisida élip bériliwatqan bu munazire we ghulghula heqqide Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqat ishxanisi diréktori hénrik shajiwiski jiddiy inkas qayturdi. Uning qarishiche, xitay hökümitining menpe'eti we türlük imtiyazliridin behrimen boluwatqan bu gherblik muxbirlar we tor cholpanliri pütünley xitay kompartiyesining kontrolluqi astida ularning atalmish “Amérika we gherb sepsetilirige” qarshi élip bériwatqan bu keng teshwiqat istratégiyeside aktip rol oynawatqan iken. U mundaq dédi:

 “Emeliyette birleshken döletler teshkilati xitay hökümitining Uyghur rayonidiki herikiti insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkin dédi. Elwette xitay hökümiti özining xelq'arada ishenchsiz bir obraz ikenlikini ispatlidi. Shunga méningche, bu yerde ularning gherb döletlirining bayanliri heqqidiki pikir, köz qarashliri heqqide diqqet qilishqa tégishlik ish shuki, gherbning bayan-sepsetiliri emes, belki Uyghur mesilisidur. Yeni amérika we gherbning xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi jinayet dep eyiblen'gen qilmishlirini tenqid qilishtur. Wahalenki démekchi bolghinim shuki, bu tor muxbirliri hazir bashqilarning Uyghur rayonigha bérish hoquqi bolmighan shara'itta u yerge bérip, erkin-azade sinliq widiyolarni ishlewatidu. Buning eksiche, xitay hökümitining qilmishlirini tenqid qilidighan we Uyghur rayonining ehwali heqqide doklat béridighan nurghun kishiler we yaki özliri tughulup chong bolghan rayonni, a'ilisini biwasite körüshni arzu qilidighan Uyghurlar üchün bu mumkin bolmaydighan ehwal bolup, Uyghurlarning rayon'gha kirishi chekliniwatidu.”

X Supisida özini yutubé qanilining siyasiy weziyet analizchisi we zhurnalist dep atighan deniy xayfong mezkur söhbette tursun ebey isimlik Uyghur piroféssordin amérika we gherbning shinjang heqqidiki bayanlirigha qandaq qaraydighanliqini sorighan hemde özining amérikadin kelgenlikini, halbuki ularning pikir-bayanlirining bir selbiy riwayet ikenlikini eskertken. Bu Uyghur piroféssor söhbet jeryanida bu heqtiki qarashlirini otturigha qoyup, bu sepsetilerning Uyghur emgekchilerning hoquq-menpe'etige biwasite tesir qilidighan hujum xaraktérlik teshwiqat ikenlikini otturigha qoyghan. Shuningdek, amérikaning Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni namida bezi shirketlerge jaza yürgüzgenlikini tilgha élip, buning nurghun shirketlerge ziyan salghanliqini éytqan.”

X/@SpiritofHo

Éniqlashlirimizgha asasen, Tursun ebey Isimlik bu Uyghur piroféssor xitayning chingxu'a uniwérsitétida axbarat we alaqe penliri boyiche doktorluq unwani alghan bolup, 1983-yili tughulghan. U hazirghiche 20 din artuq her xil xewer maqalisi, ilmiy maqale we tetqiqat doklatlirini yazghan bolup, bularning beziliri xitay merkizi hökümiti we Uyghur aptonom rayoni rehberliri teripidin yaxshi bahalargha we hökümetning qollishigha érishken.

Amérikadiki xitay analizchiliridin “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri, obzorchi xu ping ependining bildürüshiche, xitay hökümiti yéqinqi bir ikki yildin buyan chet el taratqu we muxbirliridin paydilinishni barghanséri kücheytip, ularning éghizi arqiliq özining Uyghurlargha élip bériwatqan qirghinchiliq we basturushlirini yoshurush we inkar qilishni keng kölemde ewjge chiqarmaqta iken. Halbuki, xitayning mana bu xildiki teshwiqatigha yuqiridiki widiyoda körginidek bezi Uyghurlarningmu öz ixtiyari bilen maslishiwatqanliqi we yaki qorqunchtin bundaq qilishqa mejbur boluwatqanliqini tilgha élip mundaq dédi:

“Elwette Uyghurlar we bashqa milletler arisidiki bir qisim kishiler hökümranlargha, mustebit hakimiyet yürgüzgüchilerge xizmet qilishni xalaydu hemde bilip turup tashqi dunyagha yalghan sözleydu. Emma bu xil ehwalda téximu köp kishiler qorqush tüpeylidin heqiqiy ehwalni sözleshke jür'et qilalmaydu. Biz ilgiri bundaq ishlarni köp körduq. Xuddi medeniyet inqilabi dewrige oxshash u waqittimu nurghun kishiler özlirining ziyankeshlikke uchrighanliqini sözleshke jür'et qilalmighan, eksiche bolghanda éghir jazalargha uchrighan. Shunga méningche, hazir chet eldiki Uyghur kishilik hoquq teshkilatliri bu ishqa jiddiy tedbir qollinishini tewsiye qilimen. Yeni, ular Uyghur rayonidiki heqiqiy ehwalni igilesh üchün munasiwetlik bir tekshürüsh-ziyaret guruppisi teshkillep, ularning rayon'gha bérip kimlerni, qandaq kishiler we a'ililerni ziyaret qilidighan bir tizimlik bilen teminlishi kérek. Shundaq bolghandila ular heqiqiy ehwalni chüshen'gili bolidu dep oylaymen.”

 “Xitayning dépini chélish sépige qoshulghan” dep tenqid qilin'ghan amérikaliq mezkur tor muxbiri deniy xayfong X supisida tarqatqan Uyghur piroféssor bilen élip barghan söhbitide, yene amérikada shinjangda erkinlik yoq dep qarilidighanliqini eskertip, bu Uyghur piroféssordin erkinlik dégen sözning uning üchün némidin dérek béridighanliqigha qiziqidighanliqini éytqan. Wahalenki bu piroféssor atalmish “Erkinlik” heqqide mundaq deydu؛ “Erkinlik némini xalisa shuni qilish emes, belki qanun da'iriside özining qimmiti we némige éhtiyajliq ikenlikini qoghlishish dégen gep bar. Bu méning erkinlikke bolghan chüshenchemdur.”

Isra'iliyediki xitay yazghuchi tang denxong xanim bu heqte söz bolghanda, xitay hökümitining chet el taratquliri we muxbirliridin paydilinip, ularni özining teshwiqat kaniyi qilish istratégiyesini yen'en dewridin tartipla qollinip kéliwatqanliqini eskertti. Bügünki kündimu xitay kompartiyesining Uyghur élide yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini aqlash we xelq'aradiki obrazini yaxshilash üchün barliq tedbirlerni qolliniwatqanliqini tekitlidi. U yene, hazir xelq'ara weziyette buninggha oxshash misallarning yene yüz bériwatqanliqini tilgha élip mundaq dédi:

“Mesilen élip éytsaq, biz bu qétim isra'iliye bilen xamas otturisidiki urushta iran bilen qatarning chet el axbarat wasitiliri, uniwérsitétlar we nurghun sahege köpligen meblegh salghanliqini bayqiduq. Shundaq qilip u özining bezi qilmishlirini we bezi jinayetlirini heqliq qilip özgertiwatidu. Elwette, xitay kompartiyesimu mushuninggha oxshash taktika-wasitilerdin paydiliniwatidu. Bolupmu ötken bir yilda gherb döletliri iran, qatar, hetta xitay kompartiyesining chet el taratquliri yaki tetqiqatchilardin qandaq paydilinip, ularning tonushini özgertiwatqanliqi we idiyesini kontrol qiliwatqanliqini körüp turuwatidu. Shunga, méningche bu ikki tereplimilik siyasiy we iqtisadiy menpe'et üstige qurulghan munasiwetler bolup, xitay hökümiti özining qilmishlirini aqlash üchün, bu teshwiqat siyasitini yene dawamlashturidu.”

Derweqe yuqirida tilgha élin'ghan widiyoluq söhbetke oxshash nöwette, xitayning ijtima'iy taratqu we supilar arqiliq shinjang heqqidiki ijabiy bayanlarni köplep otturigha chiqirip, xelq'araning jümlidin, amérikaning xitay yürgüzüwatqan Uyghur kishilik hoquq depsendichiliki heqqidiki tenqid we eyibleshlirini yoqqa chiqirishqa urunmaqta. Hetta ma shingruy, erkin tunyaz qatarliq Uyghur élidiki xitay rehberlirimu bezi chet el rehberliri we musulman döletliri ömeklirini Uyghur élige ziyaretke teklip qilip, ashkara halda amérikani “Xitayning yüzige qara sürkidi” , “Shinjang arqiliq xitayni tizginlimekchi” , “Irqiy qirghinchiliq dégini yalghan” dep qarilidi. Xitay bu xil teshwiqati her xil usullarni qollinip, buning üchün zor meblegh we küch ajratqanidi.