Xitaydiki “Dinni xitaychilashturush” siyasitining ichki we tashqi xirisliri

Shi jinping hakimiyiti 2014-yildin bashlap dinlarni, jümlidin islam dinini xitaychilashturush siyasitini yolgha qoyghan hemde 2016-yilidin étibaren “Diniy esebiylikni tügitish” herikitini qozghighan. Netijide milyonlighan Uyghur lagér we türmilerge qamalghan, diniy kitablar köydürülüp, minglighan meschitler weyran qilin'ghanidi

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti (USCIRF) yéqinda özlirining 2024-yilliq doklatini élan qilip, xitaydiki dinni “Xitaychilashturush” siyasitining her tereplime tesirige tepsiliy qarap chiqti.

 Melum bolushiche, shi jinping hakimiyiti 2014-yildin bashlap dinlarni, jümlidin islam dinini xitaychilashturush siyasitini yolgha qoyghan hemde 2016-yilidin étibaren “Diniy esebiylikni tügitish” herikitini qozghighan. Netijide milyonlighan Uyghur lagér we türmilerge qamalghan, diniy kitablar köydürülüp, minglighan meschitler weyran qilin'ghanidi. Buning tesiri hetta Uyghur musulmanlirining tarixiy medeniyitidiki simwolluq xaraktérige ige bolghan qeshqerdiki héytgah meschitigiche yétip, uni xitaylarning sayahet we köngül échish sorunigha aylandurghanidi.

Até'izmni terghib qilghuchi xitay kompartiyesining bir xudaliq islam dinini “Xitaychilashturush” urunushi izchil herqaysi sahening tenqidlirige duch kéliwatqan idi. Amérikadiki eng chong musulman teshkilatlirining biri bolghan “Amérika-islam munasiwetliri kéngishi” (CAIR) ning hökümet ishlirigha mes'ul diréktori robért mekkaw (Robert McCaw) bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, xitay hökümitining “Dinni xitaychilashturush” namida öz ishghaliyiti astidiki barliq dinlarni, jümlidin Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirining diniy étiqadini kontrol qilish qilmishining qattiq eyiblinishi kéreklikini tekitlidi.

“Emeliyette, xitay hökümiti dinning erkin ipadilinishini yaman köridu, shunga ular xitaydiki diniy pa'aliyetlerning hemmila tereplirini kontrol qilishqa urunmaqta. Ularning xitaydiki musulmanlarning, jümlidin Uyghur we bashqa türkiy tilliq musulmanlarning diniy étiqadi, örp-aditi we en'enisini depsende qilishi we bulargha bolghan kontrolluqi kishini tolimu bi'aram qilidu. Eslide bundaq ishlar yüz bermesliki kérek. Emma bundaq ehwalda biz sükütte turmay uni eyiblishimiz kérek. Halbuki, nöwette xitay hökümiti öz hökümranliqi we ishghaliyiti astida kishilerning öz dinigha étiqad qilishigha we uni erkin ipadilishige qarshi turup, islam dini, xiristiyan dini we bashqa dinlarning hemmila sahesini kontrol qilishqa urunuwatidu.”

Amérikadiki chékago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati we xitay weziyiti analizchisi téng byawning qarishiche, xitay hökümiti héchqandaq din bilen sighishalmaydighan étiqadsiz (xudasiz) hakimiyet bolup, bashqa herqandaq bir diniy étiqadning mewjutluqi, mahiyette uning dogmatik idé'ologiyesige xiris iken. U xitayning “Dinni xitaychilashturush” qa urunushining uning bashqa dinlar bilen düshmenlishish yoli hésablinidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi.

 “Xitay kommunistik partiyesi dinni siyasiy tehdit dep qaraydu. U idiyewi étiqad sistémisinila emes, nurghun diniy shekillerni, bolupmu islam we tibet buddizmini bir xil siyasiy bölgünchilik dep qaraydu. U hetta bölgünchilik, térrorluq we ashqunluq nami astida shinjangda irqiy qirghinchiliq qiliwatidu. Chünki bu uning siyasiy kontrolluqini kücheytish arzusining bir qismidur. Bolupmu shi jinping hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, u bu jehettiki kontrolluqini téximu kücheytti. Yene bir nuqta shuki, xitay kompartiyesi milletchilikni barghanséri tekitlewatidu, u bu arqiliq hakimiyettiki kirizisni yoshurush we yaki bashqiche qilip éytqanda, milletchilik arqiliq özining hakimiyet yürgüzüshining qanunlishishini emelge ashurmaqchi boluwatidu.”

Téng byawningning bildürüshiche, xitayning “Dinni xitaychilashturush” ni omumlashturushi wehimilik bir qilmish bolup, bu uning Uyghur élide irqiy qirghinchiliq siyasitini dawamlashturidighanliqidin bésharet béridighan eng tipik amil hésablinidu. U bu heqte toxtilip, Uyghur éli we tibette “Dinni xitaychilashturush” namida bir qatar siyasiy tedbirlerni qollinip millet, din we til qatarliq kimlik alahidiliklerni xitaylar bilen oxshash qilishqa urunuwatqanliqini, xitay kompartiyesi xitaylardin perqliq bolghan hemmila saheni özgertip, xitaylar bilen oxshash til we turmush aditige ige qilsa, u chaghda xitay kompartiyesi üchün tehdit hésablinidighan barliq amillar yoqalghan bolidighanliqini körsetti.

Mezkur doklatta, xitayning dinni xitaychilashturushining mejburlash xaraktérlik diniy siyaset ikenliki tenqidlen'gen. Doklatta bu heqte mundaq déyilidu: “Shi jinping xitay kompartiyesining aliy rehbiri bolush süpiti bilen xitayda mejburlash xaraktérlik ‛dinni xitaychilashturush‚ siyasitini yolgha qoyup, xitaydiki diniy muhitni tüptin özgertti, uni hökümetning diniy ishlarni bashqurushtiki yadroluq pirinsipigha aylandurdi. Ular yene xitay kompartiyesining siyasiy yönilishige zit dep qarighan diniy étiqad we chüshenchilerni her xil namlarda yoqatti.”

Amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris ependining bildürüshiche, xitayning yéqinqi yillardin buyan jiddiy rewishte élip bériwatqan “Dinni xitaychilashturush” herikiti mahiyette, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi berpa qilish” tin bashqa nerse emes. Bu heqtiki ziyaritimiz jeryanida u mushu nuqtini alahide sherhlep ötti.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bu yilliq doklatida, xitayning diniy erkinlikke sistémiliq we ashqun shekilde dexli-teruz qilghanliqi؛ shunga amérika tashqi ishlar ministirliqining xitaygha “Alahide diqqet qilidighan dölet” qatarida mu'amile qilishini tewsiye qilghan. “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi hénrik shajéwiski (Henryk Szadziewski) bu heqte söz bolghanda, özining dinsizliqini ochuq-ashkara jakarlighan xitay kompartiyesi üchün barliq dinlar, bolupmu islam dinining xitayning nöwettiki siyasiy tüzümi üchün xiris ikenlikini tekitleydu. U bu toghrisida mundaq dédi.

 “Uyghurlargha kelsek, méningche islam dini xitayning idé'ologiyesi we hazirqi turmush usuligha oxshimaydighan tüzülme endizisi we turmush usuligha ige. Shunglashqa, islam dinigha étiqad qilish xitayning hazirqi tüzümige xiris hésablinidu. Shu bu sewebtin bu bir muhim amil. Yeni dinni xitaychilashturush arqiliq xitay kompartiyesi bu dinlarni kontrol qilalaydu we bu arqiliq ular yene bu kishilerge xitay medeniyiti yaki dölet idé'ologiyesige mas kélidighan nurghun örp-adetlirini qobul qilduralaydu. Yene bir muhim nuqta shuki, islam dini tebi'iy yosunda dunyaning herqaysi jayliridiki musulmanlar bilen chégra halqighan baghlinish munasiwitige ige. Wahalenki, bu elwette xitay bashqurushidiki xitaylarni öz ichige almaydu. Shunga bu menidin éytqanda, ular bu tashqi baghlinishni kontrol qilip, islam dinidiki Uyghurlarning hejige tawap qilidighan musulmanlar bilen emes, béyjing bilen bolghan baghlinishigha kapaletlik qilishi kérek dep oylaydu. ”

Bu qétimliq yéngi doklatta yene, xitayning “Dinni xitaychilashturush” siyasitining xelq'ara diniy étiqad erkinliki, shuningdek bu heqtiki qanun-belgilimilergimu dexli-teruz shekillendürgenliki tekitlen'gen. Robért mekkaw bu heqte toxtalghanda, xitayning bu xil urunushining xelq'arada islam dini üchün héchqandaq tehdit peyda qilalmaydighanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi.

 “Bu urunush islam dinini özgertelmeydu hem uni yoqitalmaydu. Chünki, xitayda islam dinining alahide bir nusxisi yoq. Uning üstige bashqa herqandaq dölette xitay qur'anni tekshürelmeydu yaki yoqitalmaydu we yaki uni kommunizm siyasitige maslashturalmaydu. Shunga, xitay hökümitining islamning emel qilish usulini özgertishke urunushi xelq'arada islamgha tehdit élip kelmeydu dep qaraymen. Eksiche, xitaydiki islam dinigha étiqad qilghuchilarning hoquqi we erkinlikini chekleydu, xalas. ”

Wahalenki téng byawningning qarishiche, nöwette xitayning dölet halqighan türlük parakendichilik sélish usulliri, chet'ellerde erkin yashawatqan kishilergimu xitay kompartiyesining tehditini hés qildurmaqta iken.

 “Emeliy nuqtidin élip alghanda, xitay kompartiyesi chet'ellerge jasus ewetish, uchur yetküzgüchi we bashqa puqrache yasan'ghan xadimlar arqiliq muhajirette yashawatqan diniy zatlarni iz qoghlash we ulargha tehdit sélish, hetta jismaniy jehettin hujum qilish we parakendichilik sélish qatarliq nurghun usullarni qolliniwatidu. Bu ehwal barghanséri éghirlashmaqta. Démek, muhajirettiki kishiler chet'ellerdiki erkin we qanun bilen idare qilinidighan muhitta yashighan teqdirdimu, ular yenila xitay kompartiyesining tehditige uchrap, yenila erkin pikir bayan qilish we din'gha erkin étiqad qilish hoquqidin mehrum qéliwatidu.”

Derweqe, amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining bu yilliq yéngi doklatida, xitayning amérikadiki yuqiri téxnika shirketlirining téxnikiliridin özleshtürgen chiray tonush we bashqa yuqiri iqtidarliq teqib sistémisidin ünümlük paydilinip, xitay puqralirining diniy étiqad erkinlikige dexli-teruz qilghanliqi, hetta dölet halqighan basturush bilen shughullinip, amérikani öz ichige alghan erkin dunyadiki kishilerning étiqad muhitighimu yaman tesir peyda qilghanliqi eskertilgen.