Adré'an zénz: “Xitay hökümiti nopus yötkesh arqiliq Uyghur diyarini kontrol qilmaqta”

Ürümchi ayrodurumi 2-kütüsh zalidiki yoluchilar, 2019-yili 9-aprél, ürümchi

Yéqinqi yillardin buyan ish pursiti izdesh bahaniside Uyghur diyarigha kélip yerlishiwatqan xitay köchmenliri barghanche köpeymekte. Bolupmu xitay ölkiliride iqtisad töwenlep, ishsizliq nisbitining künséri éshishi bilen ish pursiti izdep Uyghur diyarigha yerlishiwatqan xitay köchmenlirining ilgiriki yillardin hessilep köpiyiwatqanliqi ashkarilanmaqta. Xitayning ijtima'iy taratqulirida yene atalmish xitay mutexessislirining Uyghur we tibet rayonlirigha téximu köp xitay köchmenlirini yötkesh arqiliq, xitay hökümiti duch kéliwatqan mesililerni hel qilish teshebbusliri tarqalmaqta.

Bu teshebbusni otturigha qoyghuchilarning biri, nöwette xitay kompartiyesi merkizi komitéti birliksep bölümining mu'awin bashliqi, xitay memliketlik milletler ishliri komitétining mudiriliq qosh wezipe ötewatqan pen yödur. U, “50 Milyon xitayning tibet we shinjanggha keng kölemde köchürülüshi, xitay birla waqitta duch kéliwatqan nopusning köplüki, bayliq éhtiyaji, millet we din perqidin ibaret üch chong mesilini hel qilalaydu” dégenlerni kötürüp chiqqan.

Melum bolushiche, pen yö 2022-yildin bashlap xitay memliketlik milletler ishliri komitétida wezipe öteshke bashlighan. Uning 2000-yillarning béshida oqush püttürüsh dissértatsiyeside otturigha qoyghan bu nezeriyesi, xitaydiki uniwérsitétlarning ilmiy zhurnalliri we ijtima'iy taratqularda qayta-qayta bazargha sélin'ghan. 2024-Yili 2-ayda élan qilin'ghan “Shinjang nopusini 50 milyon'gha yetküzüsh ishenchi nedin keldi? ” namliq bir tor munaziriside, pen yö “Kelgüsi 5 yil ichide shinjang nopusini 30 milyon'gha, hetta 50 milyon'gha yetküzüsh, ürümchi nopusini on milyon'gha yetküzüsh” ni otturigha qoyghan. Pen yöning bu nezeriyesi xitay ölkiliridiki nopusning zichliqi, xitayda küchiyiwatqan iqtisadiy bésim, ishsizliq mesilisi, bayliq éhtiyaji, shundaqla Uyghur rayonidiki milliy we diniy perqlerni hel qilishning charisi” süpitide otturigha qoyulghan.

Adré'an zénz qatarliq chet ellerdiki mutexessislirining qarishiche, Uyghur rayoni nopusining kelgüsidiki 5 yilda 50 milyon'gha yétishi toghrisidiki bu san gumanliq bolsimu, emma xitay hökümiti nöwette yene bir qétimliq köchmen yötkesh dolquni qozghighan, yeni xitay hökümiti nopus yötkesh taktikisi arqiliq, Uyghur diyarini toluq kontrol qilishni kücheytmekte iken.

Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning tetqiqatchisi adré'an zénz ependi, Uyghur diyaridiki xitay köchmenliri we 2017-yilidin buyan éghir derijidiki nopus kontrolluqigha uchrawatqan Uyghurlar heqqide mexsus tetqiqat doklati élan qilghan idi. U, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki nopus qurulmisi heqqide élan qilghan sanliq melumatlargha asasen yézip chiqqan tetqiqat doklatida, xitay hökümitining rayon'gha xitay köchmenlirini yötkesh, Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqlerge mejburiy tughut siyasiti yürgüzüsh arqiliq, rayondiki nopus qurulmisida zor özgirish peyda qilghanliqini tenqid qilghan. Adri'an zénz ependi doklatida, 2015-yildin 2018-yilghiche rayon nopusning éshish sür'itining 84 pirsent töwenligenlikini tilgha alghan. U, buning xitay hökümitining rayonda 1 milyon 800 mingdin artuq Uyghurni jaza lagérlirigha qamighanliqi we Uyghur ayallirigha yürgüzgen mejburiy tughut cheklesh siyasiti sewebidin kélip chiqqanliqini körsetken idi. Adri'an zénz ependi maqaliside yene Uyghur diyarida ötken esirning 90-yilliridin bashlap mejburiy yürgüzülgen “20 Yilliq pilanliq tughut siyasiti sewebidin, shinjangdiki tughulush nisbitining 3 milyon 700 ming adem qisqarghan” liqini tilgha alghan.

Adré'an zénz ependimu heqte radiyomizgha söz qilip, “Xitay hökümiti nopus yötkesh taktikisi arqiliq, Uyghur diyarini kontrol qilishni kücheytiwatqanliqi” ni tekitlidi.

U mundaq dédi: “Buningdiki meqset, rayonni kontrol qiliwatqan xitaylarni köp sanliq nopusigha ige qilishtur. Xitay hökümiti nopus istratégiyesidin paydilinip kontrolluqni ashurup, xitaylarning sanini ashurush arqiliq rayon'gha hökümranliq qiliwatidu. Shundaq, bu emeliyette bir assimilyatsiye yoli. Uningdiki meqset rayondiki milliy perqni tügitish, hemmeylenni xitay, yeni xitay puqrasi qilish, we kompartiyege sadiq qilishtur. Bu uning rayon'gha hökümranliq qilish taktikisi. U kishilerning ‛Uyghurlar peqet az sanliq millet‚ déyishi üchün, xitaylar nopusini üstünlükke ige qilish arqiliq, ‛milliy nopus qurulmisini elalashturush‚ namidiki nopus istratégiyesini kücheytmekte” .

Adré'an zénz, xitay hökümitining rayon'gha köchmen yötkesh bilen bir waqitta yene Uyghurlar nopusini kontrol qilish tedbirini yolgha qoyghanliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Ular tughut cheklesh we tughulushning aldini élish siyasitini yolgha qoyup, Uyghurlar nopusning köpiyishini kontrol qiliwatidu. Buningdiki meqset, bir tereptin Uyghur nopusining köpiyishini 0 pirsentke chüshürüsh, shuning bilen bir waqitta, xitay köchmenlirining rayon'gha köchüsh sür'itini tézleshtürüsh. ”

Xitay weziyiti heqqidiki pirogrammiliri bilen tonulghan analizchi chén pokung ependining qarishiche, xitay hökümiti yillardin buyan dawam qilip kéliwatqan xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha köchürüsh siyasiti, emeliyette “Bir pay oq atmay shinjangni igilesh” dep teriplinidighan mustemlike siyasiti iken.

Chén pokung ependi Uyghur rayoni nopusining nöwette 25 milyondin ashqanliqi, gerche kelgüsi 5 yilda rayon nopusini 50 milyon'gha yetküzüsh teshebbusi ré'alliqqa taza uyghun bolmisimu, emma hazirqi hökümet rayondiki xitay nopusini köpeytishte mejburlash qatarliq taktikilarni qollinip, rayon nopusni 30 milyon'gha yaki uningdin köpeytishke tirishiwatqanliqi bildürdi.

Chén pokung mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghur rayonining hazirqi 25 milyon nopusini kelgüsi besh yil ichide 50 milyon'gha yetküzüsh ishini qilalishi mumkin. Chünki xitay bir partiye hökümranliq qilidighan mustebit bir dölet. Shunga ular mejburlash, seperwer qilish qatarliq köp xil wasitilerdin paydilinip, buni qilalaydu. Körünüshte rayon nopusini 50 milyon'gha yetküzüsh pilani kishilerde guman tughduridu, chünki hazir xitay nopusi töwenlimekte. Mushundaq shara'itta, xitay hökümiti shinjang nopusini yene bir hesse köpeytidighanliqini bildürmekte. Elwette, u az sanliq milletlerni tughushqa righbetlendürmeydu, chünki ulargha mejburiy tughmasliq siyasiti yürgüzgenlikini bilimiz. Peqet xitaylarni köchürüp kélish arqiliq yene 25 milyon ahalini köpeytish, körünüshte mumkin emestek bilinidu. Emma xitay hökümiti mejburlash wasitilirini qollinip qanchilik köpeytelise, shunchilik köpeytishke tirishidu, belkim u rayon nopusini 30 milyon'gha yetküzüshi yaki 30 milyondin ashurushi mumkin. ”

Chén pokung ependi yene xitay hökümitining nopus köpeytishining meqsetlik we pilanliq bir taktika ikenlikini tekitlidi.

U bu pilanning tepsilati heqqide yene mundaq dédi: “Bir tereptin u xitayning ichki ölkiliride yashlar duch kéliwatqan éghir derijidiki ishsizliq mesilisini hel qilmaqchi؛ yene bir tereptin, u hazir Uyghur aptonom rayonidiki yerlik xelqlerge qaratqan mustemlike siyasitini xitay nopusini köpeytish arqiliq tizginlimekchi. Uning axirqi meqsiti, mustemlike siyasitini qollinip rayonni xitaylashturush, rayondiki Uyghur we qazaqlarning medeniyet alahidiliki hem til alahidilikini pütünley yoq qilish. Bu emeliyette irqiy qirghinchiliqning yene bir xil shekli. ”

Halbuki, xitay hökümiti öz teshwiqatlirida Uyghur diyaridiki nopus qurulmisining Uyghurlargha yürgüzülgen tughut cheklesh we xitay köchmenlirini köpeytish sewebidin özgirish yasawatqanliqini üzlüksiz inkar qilip kelmekte. Xitayning Uyghur rayondiki nopus qurulmisi heqqide élan qilghan sanliq melumatlirida, 1953-yildiki 1-qétimliq nopus tekshürüshide Uyghurlar nopusining rayondiki omumiy nopusning 90 pirsenttin köprekini igileydighanliqi heqqidiki melumatlar kéyinki yillarda qayta tilgha élinmaydighan bolghan.

Xitay hökümiti 2021-yili 6-ayning 14-küni élan qilghan 2020-yildiki 7-qétimliq memliketlik nopus tekshürüsh doklatida, “Shinjangning shu yildiki omumiy nopusi 25 milyon 853 ming, 2010-yildin 4 milyon 365 nopus köpeygen. Xitaylarning nopusi 10 milyon 9201, xitaylar rayondiki omumiy nopusning 42.24 Pirsentini igileydu, az sanliq milletler nopusi 14 milyon 922 ming bolup, rayondiki omomiy nopusning 57.76 Pirsentini igileydu. Uyghurlarning nopusi 11 milyon 624 ming 257 neper bolup, rayondiki omumiy nopusning 44.96 Pirsentini igileydu” déyilgen.

Xitay hökümiti yene 2021-yili 7-ayda élan qilghan “Shinjang nopusining sanliq melumati” we 2021-yili 9-ayning 26-küni élan qilin'ghan “Shinjang nopusining tereqqiyati” namliq aq tashliq kitabida, rayondiki Uyghurlar nopusining bu yillarda normal éship bériwatqanliqini tekitligen. Uningda mundaq déyilgen: “1953-Yili shinjangdiki az sanliq milletlerning nopusi 4 milyon 455 ming idi. Rayondiki az sanliq milletler sani normal tereqqiyatqa érishti, 2020-yili rayondiki az sanliq milletler nopusi 14 milyon 922 ming ademge yetti” déyilgen.

Nyu-yorktiki xitay obzorchi xu ping ependi, xitay kompartiyesi Uyghur diyarini bésiwalghan 1949-yildin buyan, rayon'gha üzlüksiz halda xitay köchmenlirini köpeytish arqiliq, rayonning nopus qurulmisini özgertip, kontrolluqni kücheytiwatqanliqini bildürdi.

Xu ping mundaq dédi: “Shinjangdiki eng roshen alahidilikning biri, 50-yillardin hazirgha qeder bolghan 70 yil ichide nopus qurulmisida ghayet zor özgirishlerning bolghanliqidur. Xitay kompartiyesi 1949-yili özi élan qilghan sanliq melumatida, rayonda Uyghurlar nopusining 90 pirsenttin köprek ikenlikini bildürgen. Xitay hökümitining 50-yillarning béshida tunji qétim élip barghan nopus tekshürüshidimu Uyghurlar nopusi rayonda intayin zor nisbetni igileytti, emma yéqinqi nopus tekshürüsh, yeni 2020-yildiki nopus tekshürüshide Uyghurlarning nopusi rayon omumiy nopusning yérimigha yetmigen. Mana bu ehwal bu yillarda rayon'gha köchürülgen xitaylarning intayin köplükini körsitidu. Halbuki, hazir xitay hökümiti yene téximu köp xitaylarni u yerge bérishqa righbetlendürüwatidu. Buning yaman aqiwiti shuki, hazir u yerdiki nopusning qurulmisi pütünley özgermekte. Xitay hökümiti az sanliq millet dep atiwalghan Uyghurlar nopusi eslide rayonda köp sanliqni teshkil qilatti, emma hazir hökümetning biwasite orunlashturushi bilen rayonda xitay nopusining mutleq köp sanni igilishi, Uyghurlarni öz zéminida az sanliq milletke aylandurup qoydi. Buning bilen aptonom rayon dégen bu nammu barghanche quruq wiwiska bolup qaldi, Uyghurlar buningdin kéyin téximu chetleshtürülüshi, xizmet tépish we bashqa pursetlerdin mehrum qaldurulushi mumkin”.