Xitayning irqiy qirghinchiliqini jawabkarliqqa tartishta amérikaning nishanni maliye sahesige kéngeytishi telep qilinmaqta

Amérika awam palatasi amérika-xitay riqabiti alahide komitéti 19-noyabir amérikaning X ijtima'iy taratqu hésabida uchur élan qilip, bezi dangliq amérika meblegh fondi we maliye körsetküchi shirketlirining xitay karxanilirigha yüz milyonlighan dollarliq meblegh salghanliqi, halbuki bu xitay shirketlirining xitay kompartiyesining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishigha imkaniyet yaritip bergenlikini bildürgen. Mezkur komitétining ashkarilishiche, ötken 20 yil mabeynide xitayni meblegh bilen teminligen amérika maliye shirketlirining ichide GGV, Walden, Qualcomm, Sequoia ning “Xitay kapitali” tarmiqi qatarliq shirketler buning tipik örnekliri iken. Amérika maliye fondliri xitaydiki ku'angshi téxnologiye shirkiti (Megvii), shangtang téxnologiye guruhi (Sense Time), yüntyen liféy téxnologiye cheklik shirkiti (Intellifusion), géling shéntong (Deepglint) téxnika shirketlirige meblegh salghan.

Halbuki, xitaydiki bu shirketler xitayning Uyghurlarni teqib-nazaret qilishi, yüz tonush téxnikisi bilen teminlishi, Uyghur rayonidiki xitay j x tarmaqlirining mukapatlishigha érishishi seweblik amérikaning qara tizimlikige kirgüzülgen shirketler iken.

Amérika “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénz, 22-noyabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, “Méningche bu uchur bizge amérika meblighining bu xil shirketlerge éqishigha qarita köp xil tedbirlerning élinishi telep qilinidighanliqini körsetmekte” dédi. Adriyan zénzning qeyt qilishiche, amérika bu xil shirketlerge meblegh sélishni “Uyghur irqiy qirghinchiliq qarari katégoriyesige kirgüzüshi kérek” iken. Adriyan zénz mundaq deydu: “Bu xil meblegh sélish intayin namuwapiq heriket. Bu xil meblegh Uyghur irqiy qirghinchiliq qararining bir qismi bolushi kérek. Méningche, bu yerdiki chong ajizliq amérikaning irqiy qirghinchiliq qararigha yarisha konkrét tedbirlerni almasliqidur” . Adriyan zénzning qarishiche, amérika 1948-yili maqullan'ghan. Irqiy qirghinchiliq ehdinamisige imza qoyghan bir dölet bolush süpitide, irqiy qirghinchiliq qilmishlirini nazaret qilish we békitish mejburiyiti bolupla qalmay, uning aldini élish mejburiyitimu bar iken.

Bu mesile, amérika Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirining amérika bazirigha kirishini qattiq cheklisimu, emma meblegh jehettiki émbargoning peqet yuqiri téxnikiliq xitay shirketlirige meblegh sélishni men'i qilish bilen cheklinishi, xitaydiki kishilik hoquq we mejburiy emgekke chétishliq saheler üchün chong yochuq peyda qilghanliqi qeyt qiliniwatqan bir peytte otturigha qoyulmaqta. 20-Noyabir amérikaning “Töpilik” gézitide (The Hill) élan qilin'ghan bu heqtiki bir maqalida, “Bu amil bizning bixeterlikimizgila emes, bizning qimmet qarishimizghimu tehdit séliwatidu. Chünki, amérika kapitali amérikada ishqa orunlishishning aziyishigha yol échish bilen bir waqitta, (xitayning) nazaret we basturushigha shérik boluwatqan shirketlirini qollimaqta” déyilgen.

 “Uyghur mejburiy emgikige xatime bérish birleshmisi” diki “Hemmige adalet” namliq amérika musulmanlar teshkilatining alaqe ishlar diréktori hana zuberi xanim, amérika sermaye shirketlirining herikitining “Éghir exlaqiy qilmish” ikenlikini tekitleydu. Hana zuberi 22-noyabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Amérika kapital sermaye shirketlirining yüz milyonlighan dollarliq mebleghni ishghaliyet astidiki sherqiy türkistanda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqqa yardem bériwatqan xitay shirketlirige éqitishidek bu herikiti éghir exlaqiy qilmishtur”.

 “Hemmige adalet teshkilati” ilgiri amérika “Massachuséts téxnologiye instituti” ning xitay “Shangtang téxnologiye guruhi” bilen ornatqan sün'iy eqil tetqiqati hemkarliq türige qarshi heriket qozghighanidi. Hana zuberi amérika dölet mejlisining qanun chiqirip, Uyghur mejburiy emgikini chekleshni meblegh sahesigimu kéngeytishi zörürlükini tekitlimekte. Hana zuberi mundaq deydu: “Men shuninggha ishinimenki, buni toxtitish üchün qanun chiqirish zörür. Bizning éksportni nazaret qilidighan ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” miz bar. Biraq buni kéngeytish kérek. Amérika téxnologiyesi hazirqi bu aktip irqiy qirghinchiliq üchün ishlitilmesliki, shuningdek amérika meblighi bu xil shirketlerge aqmasliqi kérek”.

Halbuki, doktor adriyan zénzning qarishiche, amérika belgilime chiqirip, xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikige, bolupmu Uyghur irqiy qirghinchiliqigha yardemlishiwatqan shirketlerge meblegh sélishni qanunsiz dep békitishi kérek iken. Adriyan zénz mundaq deydu: “Amérika chet elge sélinidighan mebleghni kontrol qilip, amérika meblighini kishilik hoquqning depsende qilinishigha yardemlishiwatqan xitay shirketlirige sélishni qanunsiz dep békitishi, bu arqiliq tibetler we xongkongluqlarning basturulushigha, bolupmu Uyghur rayonida dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqqa qarshi qoyushi kérek”.

Amérika-xitay riqabiti alahide komitéti bezi amérika meblegh fondlirini Uyghur irqiy qirghinchiliqigha chétishliq xitay shirketlirige meblegh salghanliqi bilen eyiblewatqan bir peytte, amérika ana weten xewpsizliki ministirliqi Uyghur mejburiy emgikige chétishliq xitay shirketlirini jazalash tizimlikini yene kéngeytken. “Wol stérét zhurnili” ning bergen xewiride qeyt qilinishiche, baydén hökümiti 22-noyabir küni yene 29 xitay shirkitining “Uyghur mejburiy emgikining aldi élish qanuni” qara tizimlikige kirgüzgenlikini bildürgen. Buning bilen amérika ana weten xewpsizliki ministirliqining qara tizimlikige kirgüzülgen xitay shirketlirining 100 ge yétip barghanliqi qeyt qilinmaqta. Bu amérika ana weten bixeterliki ministirliqining hazirgha qeder bir qétimda eng köp xitay shirkitini qara tizimlikke kirgüzüshidur.