Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати: “хитай һөкүмити уйғурларға йүргүзүватқан инсанийәткә қарши җинайәтлири давам қилмақта”

Вашингтондин мухбиримиз ирадә тәйярлиди
2025.01.16
Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитетиниң йиллиқ доклатида хитайниң “қирғинчилиқ җинайити” ни бекитиш тәләп қилинди Нурғун хитай қораллиқ сақчилириниң назарити астида йөткәш үчүн пойиз истансисида тизип олтурғузуп қоюлған, көзи теңиқ, кишәнләнгән уйғурлар.
news.sky.com

Америкадики нопузлуқ кишилик һоқуқ оргини болған “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” һәр йили бир қетим елан қилинидиған вә һәмдә дуняниң һәрқайси җайлиридики 100 дин ошуқ дөләтниң өткән бир йиллиқ кишилик һоқуқ вәзийити баһалап чиқилған 2025-йиллиқ доклатини елан қилди.

1-Айниң 16-күни елан қилинған бу йиллиқ доклатниң уйғур елигә аит мәхсус қисмида, хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қоюватқан инсанийәткә қарши җинайәт” лириниң изчил давамлишиватқанлиқи тәкитләнгән.

Доклатта мундақ дейилгән: “хитай һөкүмити ‛зораванлиқ вә террорлуққа зәрбә бериш һәрикити‚ дәп аталған һәрикитиниң бир қисми сүпитидә уйғурлар вә башқа түркий хәлқләргә қарши инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүшни давам қилди. Бу җинайәтләр кәң көләмдики халиғанчә тутқун қилиш, назарәт қилиш, мәҗбурий әмгәк, мәдәнийәт вә диний җәһәттин зиянкәшлик қилиш вә аилиләрни парчилаш қатарлиқларни өз ичигә алиду.”

Доклатта тәкитлинишичә, хитай һөкүмити 2024-йили 1-айда бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики хитайниң кишилик һоқуқ әһвалини қәрәллик баһалаш йиғинида бу мәсилә һәққидә хитайға берилгән тәвсийәләрни әмәлийләштүрмәйла қалмай, бәлки йәнә кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң 2022-йилдики бөсүш характерлик доклатиниму рәт қилған вә бу доклатни “қанунсиз вә инавәтсиз” дәп җар салған.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири бөлүминиң муавин башлиқи мая ваң бүгүн бу йиллиқ доклатниң елан қилиниш мунасивити билән бизниң зияритимизни қобул қилғанда, хитай һөкүмити пакитни инкар қилсиму, бирақ уйғур елидә һелиһәм аз дегәндә йерим милйон адәмниң узун муддәтлик қамақ җазалири билән түрмиләрдә йетиватқанлиқини әскәртти. У мундақ деди: “биз хитай һөкүмитиниң қаттиқ зәрбә бериш һәрикити нәтиҗисидә тутқун қилинған алаһазәл йерим милйон адәмниң узун муддәтлик қамақ җазалири сәвәбидин түрмиләрдә давамлиқ тутуп турулуватқанлиқини билимиз. Гәрчә хитай һөкүмити райондики зулум сиясәтлирини изчил рәт қиливатқан болсиму, бирақ йеңи дәлилләр у йәрдики кәң көләмлик халиғанчә тутқун, кәң көләмлик назарәт, миллий вә диний алаһидиликләрниң ипадилинишиниң чәклиниши вә мәҗбурий әмгәк қатарлиқ сиясәтләрниң давамлишиватқанлиқини көрситип турмақта.”

Доклатта, хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинған вә узун йиллиқ қамақ җазалириға һөкүм қилинған раһилә давут, гүлшән аббас, пәрһат турсун, адил туняз, ялқун рози, әкбәр әсәт вә һәмдә өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған уйғур зиялийси илһам тохти қатарлиқларни өз ичигә алған йерим милйон кишиниң түрмидә икәнлики қәйт қилинған.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң йиллиқ доклатида баян қилинишичә, өткән бир йил ичидә хитай һөкүмитиниң уйғурларниң күндилик һәрикәтлирини “террорлуқ вә ашқунлуқ” җинайити билән қарилайдиған кәмситиш һәрикити давамлашқан. Мәсилән, 2024-йили 5-айда хитай компартийәси мәркизий комитети сиясий биюросиниң әзаси, сиясий-қанун комитетиниң секретари чен венчиң уйғур елиға қилған туюқсиз зияритидә “террорлуқ” қа зәрбә беришни “даимлаштуруш” вә “нормаллаштуруш” ни тәләп қилған.

Өткән йили 2-айда уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийи даимий комитети “уйғур аптоном райониниң диний ишлар низами” ға түзитиш киргүзүп, уйғур елидики диний сорунларниң көрүнүши, сани, орни вә көлимини контрол қилишни, шундақла инсанларниң диний паалийәтлиригә болған контрол вә чәклимини йәниму күчәйткән.

Мая ваңниң көрситишичә, хитай һөкүмити уйғурларниң күндилик нормал һәрикәтлирини “қанунсиз” қилишни күчәйтиватқан бир шараитта, райондики вәзийәтниң нормаллашқанлиқини тәшвиқ қилиши һазирқи җиддий риқабәтләрниң бири икән: “билгиниңиздәк, хитай һөкүмити уйғурларниң күндилик нормал һәрикәтлирини җинайәтләштүрүватиду, мәсилән, бу уйғурларниң чәт әлләрдики уруқ-туғқанлири билән телефон алақә қилишидәк аддий ишлар түпәйлидин җинайи җавабкарлиққа тартилиду. Хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан дүшмәнләрчә сиясәтлири пәқәтла хитай ичи билән чәкләнмәйду. Һазир тайландтики уйғурлар хитайға қайтурулуш хәвпидә туруватиду. Бирақ, хитай һөкүмити нөвәттә чәт әлләрдә райондики вәзийәтниң нормаллашқанлиқини тәшвиқ қиливатиду, йерим милйон адәм қамақта турсиму лагерларниң тақалғанлиқиға даир тәшвиқатларни күчәйтиватиду. Буниңға тақабил туруш үчүн һәрқайси һөкүмәтләр хитай үстидики бесимни һәргиз бошаштурмаслиқи керәк.”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң доклатида тәкитлинишичә, “хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң һакимийәт йүргүзгән он йилдин буянқи һоқуқни мәркәзләштүрүш тиришчанлиқи пүтүн хитай миқясида бастурушни күчәйтивәткән. Хитайдики мустәқил тәшкилатлар битчит қилинған, кишиләрниң пикир әркинлики, уюшуш, йиғилиш әркинлики тартивелинған. Диний әркинлик вә кишилик һоқуқни қоғдиғучилар вә һәмдә һөкүмәтни тәнқид қилғучилар зиянкәшликкә учриған. Хитай һөкүмити мәдәнийәт вә миллий алаһидилики сәвәбидин тәһдит, дәп қарап кәлгән уйғурлар вә тибәтләр үстидики бастуруш қаттиқ күчәйгән. Уйғур елидә районда давам қиливатқан инсанийәткә қарши җинайәтниң бир қисми сүпитидә йүз миңлиған уйғур һелиһәм түрмиләрдә. Хоңкоңда пуқралар әркинлики вәйран қилинған.”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң әскәртишичә, хитай һөкүмитиниң күнсери начарлишиватқан кишилик һоқуқ хатириси гәрчә дуняда кәң етирап қилинсиму, бирақ һәрқайси һөкүмәтләрниң хитай билән болған учришишларда кишилик һоқуқ мәсилисини алдинқи орунға қоймаслиқи бундақ дәпсәндичиликләрниң җазасиз қелишиға сәвәб болмақтикән. Шуңа мәзкур орган бу йиллиқ доклатида, дуня миқясида чоңқурлишиватқан кишилик һоқуқ киризисини аяғлаштурушта һәрқайси һөкүмәтләрниң универсал кишилик һоқуқ хитабнамилиридики мәсулийитини ада қилип, җавабкарлиқни сүрүштүрүшни илгири сүрүшиниң һәл қилғуч рол ойнайдиғанлиқини тәкитлигән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.