Kishilik hoquqni közitish teshkilati: “Xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan insaniyetke qarshi jinayetliri dawam qilmaqta”
2025.01.16

Amérikadiki nopuzluq kishilik hoquq orgini bolghan “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” her yili bir qétim élan qilinidighan we hemde dunyaning herqaysi jayliridiki 100 din oshuq döletning ötken bir yilliq kishilik hoquq weziyiti bahalap chiqilghan 2025-yilliq doklatini élan qildi.
1-Ayning 16-küni élan qilin'ghan bu yilliq doklatning Uyghur élige a'it mexsus qismida, xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyuwatqan insaniyetke qarshi jinayet” lirining izchil dawamlishiwatqanliqi tekitlen'gen.
Doklatta mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti ‛zorawanliq we térrorluqqa zerbe bérish herikiti‚ dep atalghan herikitining bir qismi süpitide Uyghurlar we bashqa türkiy xelqlerge qarshi insaniyetke qarshi jinayet ötküzüshni dawam qildi. Bu jinayetler keng kölemdiki xalighanche tutqun qilish, nazaret qilish, mejburiy emgek, medeniyet we diniy jehettin ziyankeshlik qilish we a'ililerni parchilash qatarliqlarni öz ichige alidu.”
Doklatta tekitlinishiche, xitay hökümiti 2024-yili 1-ayda birleshken döletler teshkilatidiki xitayning kishilik hoquq ehwalini qerellik bahalash yighinida bu mesile heqqide xitaygha bérilgen tewsiyelerni emeliyleshtürmeyla qalmay, belki yene kishilik hoquq aliy komissarliqining 2022-yildiki bösüsh xaraktérlik doklatinimu ret qilghan we bu doklatni “Qanunsiz we inawetsiz” dep jar salghan.
Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümining mu'awin bashliqi maya wang bügün bu yilliq doklatning élan qilinish munasiwiti bilen bizning ziyaritimizni qobul qilghanda, xitay hökümiti pakitni inkar qilsimu, biraq Uyghur élide hélihem az dégende yérim milyon ademning uzun muddetlik qamaq jazaliri bilen türmilerde yétiwatqanliqini eskertti. U mundaq dédi: “Biz xitay hökümitining qattiq zerbe bérish herikiti netijiside tutqun qilin'ghan alahazel yérim milyon ademning uzun muddetlik qamaq jazaliri sewebidin türmilerde dawamliq tutup turuluwatqanliqini bilimiz. Gerche xitay hökümiti rayondiki zulum siyasetlirini izchil ret qiliwatqan bolsimu, biraq yéngi deliller u yerdiki keng kölemlik xalighanche tutqun, keng kölemlik nazaret, milliy we diniy alahidiliklerning ipadilinishining cheklinishi we mejburiy emgek qatarliq siyasetlerning dawamlishiwatqanliqini körsitip turmaqta.”
Doklatta, xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghan we uzun yilliq qamaq jazalirigha höküm qilin'ghan rahile dawut, gülshen abbas, perhat tursun, adil tunyaz, yalqun rozi, ekber eset we hemde ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti qatarliqlarni öz ichige alghan yérim milyon kishining türmide ikenliki qeyt qilin'ghan.
Kishilik hoquqni közitish teshkilatining yilliq doklatida bayan qilinishiche, ötken bir yil ichide xitay hökümitining Uyghurlarning kündilik heriketlirini “Térrorluq we ashqunluq” jinayiti bilen qarilaydighan kemsitish herikiti dawamlashqan. Mesilen, 2024-yili 5-ayda xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy biyurosining ezasi, siyasiy-qanun komitétining sékrétari chén wénching Uyghur éligha qilghan tuyuqsiz ziyaritide “Térrorluq” qa zerbe bérishni “Da'imlashturush” we “Normallashturush” ni telep qilghan.
Ötken yili 2-ayda Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi da'imiy komitéti “Uyghur aptonom rayonining diniy ishlar nizami” gha tüzitish kirgüzüp, Uyghur élidiki diniy sorunlarning körünüshi, sani, orni we kölimini kontrol qilishni, shundaqla insanlarning diniy pa'aliyetlirige bolghan kontrol we cheklimini yenimu kücheytken.
Maya wangning körsitishiche, xitay hökümiti Uyghurlarning kündilik normal heriketlirini “Qanunsiz” qilishni kücheytiwatqan bir shara'itta, rayondiki weziyetning normallashqanliqini teshwiq qilishi hazirqi jiddiy riqabetlerning biri iken: “Bilginingizdek, xitay hökümiti Uyghurlarning kündilik normal heriketlirini jinayetleshtürüwatidu, mesilen, bu Uyghurlarning chet ellerdiki uruq-tughqanliri bilen téléfon alaqe qilishidek addiy ishlar tüpeylidin jinayi jawabkarliqqa tartilidu. Xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan düshmenlerche siyasetliri peqetla xitay ichi bilen cheklenmeydu. Hazir taylandtiki Uyghurlar xitaygha qayturulush xewpide turuwatidu. Biraq, xitay hökümiti nöwette chet ellerde rayondiki weziyetning normallashqanliqini teshwiq qiliwatidu, yérim milyon adem qamaqta tursimu lagérlarning taqalghanliqigha da'ir teshwiqatlarni kücheytiwatidu. Buninggha taqabil turush üchün herqaysi hökümetler xitay üstidiki bésimni hergiz boshashturmasliqi kérek.”
Kishilik hoquqni közitish teshkilatining doklatida tekitlinishiche, “Xitay dölet re'isi shi jinpingning hakimiyet yürgüzgen on yildin buyanqi hoquqni merkezleshtürüsh tirishchanliqi pütün xitay miqyasida basturushni kücheytiwetken. Xitaydiki musteqil teshkilatlar bitchit qilin'ghan, kishilerning pikir erkinliki, uyushush, yighilish erkinliki tartiwélin'ghan. Diniy erkinlik we kishilik hoquqni qoghdighuchilar we hemde hökümetni tenqid qilghuchilar ziyankeshlikke uchrighan. Xitay hökümiti medeniyet we milliy alahidiliki sewebidin tehdit, dep qarap kelgen Uyghurlar we tibetler üstidiki basturush qattiq kücheygen. Uyghur élide rayonda dawam qiliwatqan insaniyetke qarshi jinayetning bir qismi süpitide yüz minglighan Uyghur hélihem türmilerde. Xongkongda puqralar erkinliki weyran qilin'ghan.”
Kishilik hoquqni közitish teshkilatining eskertishiche, xitay hökümitining künséri nacharlishiwatqan kishilik hoquq xatirisi gerche dunyada keng étirap qilinsimu, biraq herqaysi hökümetlerning xitay bilen bolghan uchrishishlarda kishilik hoquq mesilisini aldinqi orun'gha qoymasliqi bundaq depsendichiliklerning jazasiz qélishigha seweb bolmaqtiken. Shunga mezkur organ bu yilliq doklatida, dunya miqyasida chongqurlishiwatqan kishilik hoquq kirizisini ayaghlashturushta herqaysi hökümetlerning uniwérsal kishilik hoquq xitabnamiliridiki mes'uliyitini ada qilip, jawabkarliqni sürüshtürüshni ilgiri sürüshining hel qilghuch rol oynaydighanliqini tekitligen.