Mutexessisler: “Xitay kelgüside nopustiki chöküshtin hergiz qutulalmaydu”

Xitay anining qoshkézek balilirini baghchida oynitiwatqan körünüshi. 2015-Yili 30-öktebir.

Xitaydiki “Xelq tori” Uyghurche qanilining 15-awghustiki xewiride körsitishiche, xitaydiki tughut nisbiti 2022-yili tarixtiki eng töwen sewiyege chüshüp, 1.09 Pirsentlik köpiyish halitige chüshüp qalghan.

Xitay “Xelq géziti” ning ilgiri sürüshiche, xitay nopus we tereqqiyat tetqiqat merkizi élan qilghan bu san, 100 milyondin artuq nopusqa ige döletler arisida tughush nisbitidiki eng töwen körsetküchni körsetken.

Xitay hökümiti hazirgha qeder élan qilghan eng yéngi istatistikisida, 2022-yildiki 23 ölkining tughulush, ölüsh we nopusning tebi'iy éshish nisbiti körsitilgen. “Xitay soda xewerliri” de élan qilin'ghan xitay nopus istatistikisida, 16 ölkining tebi'iy nopusning éshish sür'itining passip ehwalda ikenlikini körsetken. Xitayning 2022-yilliq nopus istatistikidin melum bolushiche, xitayda tebi'iy köpeygen omumiy nopus sani 9 milyon 560 ming bolup, bu xitayda 1950-yildin buyan tunji qétim yilliq tebi'iy köpeygen nopusining 10 milyondin töwen nisbetke chüshüshi bolup hésablinidiken.

Buning ichide xénen ölkilik istatistika idarisi élan qilghan sanliq melumatqa qarighanda, 2021-yildikige sélishturghanda, 2022-yili bu ölkidiki tughulush nisbitide 60 ming kishi az tughulghan, yeni tughulush nisbiti her ming nuqtida 0.58 Töwenligen. Tebi'iy nopusning éshish sür'iti 62 yildin buyan tunji qétim menpiy körsetküchte bolghan.

Xitay élan qilghan sanliq melumatlardin ashkarilinishiche, tughulush nisbiti jehette xitaydiki 23 ölkining ichide peqet gherbiy-shimaldiki ikki ölke 1 pirsenttin yuqiri bolghandin bashqa, xitay nopusi eng zich bolghan xénen, jyangshi, enxuy we fujyen qatarliq ottura we sherqiy déngiz rayonliridiki ölkilerning tughulush nisbitini aldinqi yiligha sélishturghanda, 2022-yili omumyüzlük töwenligen, tebi'iy nopusning köpiyishi töwenlewatqan ölkiler barghanséri köpeymekte iken.

Melum bolushiche, xitaydiki nopusning tughulush nisbiti töwen bolghan jaylar, asasliqi sheherlishish we sana'etlishish toluq ishqa ashqan jaylar iken.

Xitay hökümiti 2022-yili élan qilghan 23 ölkining tughulush nisbiti, ölüsh nisbiti we nopusning tebi'iy éshish nisbitide körülgen 62 yildin buyanqi nopusning tebi'iy köpiyishidiki pewqul'adde töwen sanlar, xelq'aradiki her sahening diqqitini qozghimaqta.

 “Maliye waqti” gézitining 21-awghust élan qilghan “Xitay sherqiy asiya nopus témigha uruldi” namliq analiz maqaliside, xitay 1980-yili maqullan'ghan we 2016-yili emeldin qaldurghan “Bir perzent siyasiti” , nöwette xitay jem'iyitidiki qérilishishni keltürüp chiqarghan. Maqalide déyilishiche, yaponiyening nopusi 2011-yili, koréyening 2020-yili aziyishqa bashlighan bolsa, xitayning nopusi 2022-yili 60 yildin buyanqi tunji qétimliq nopusning aziyish rékortini körsetken.

Xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan körülüwatqan nopusning aziyish we téz qérilishish hadisisidin ensirep, puqralarni iqtisadiy jehettin righbetlendürüsh we bala béqish shara'itlirini yaxshilash qatarliq bir yürüsh jiddiy tedbirlerni qollinishqa bashlighan.

Halbuki, “Maliye waqti” gézitining analiz maqaliside otturigha qoyulushiche, xitayning bu tedbirlirining ishqa yarishi natayin iken. Uningda “Xitay hökümiti hazir tughulush nisbitini yuqiri kötürmekchi boluwatidu. Emma yaponiye we koréyening kechürmishliri buning qanchilik qiyinliqini körsitip bermekte. Emeliyette, xitayning nopus ehwali téximu nacharlishishi mumkin, chünki xizmet tapalmaydighan yaki turalghu sétiwalalmaydighan yashlarning a'ile qurush éhtimalliqimu töwen” dep körsitilgen. Uningda yene xitaydiki nopus chöküshning téximu xeterlik derijide ikenliki, xitaydiki tughulush nisbitining kishini endishige salidighanliqi, xitay nopusining töwen'ge siyrilishi sherqiy asiyadiki bashqa qoshnilirigha qarighanda otturiche sewiyedin töwen halette ikenliki tilgha élin'ghan.

Xitayning nopus köpiyishige alaqidar bashqa xelq'araliq metbu'atlarda élan qiliniwatqan analizlarda körsitilishiche, xitaydiki tughulush nisbiti alliqachan koréye, teywen, xongkong we sin'gapor qatarliq dölet we rayonlar bilen bille dunyadiki eng töwen döletler qatarigha ötken.

Xitaydiki nopusning qérilishishi bilen teng, tughulush nisbitining shiddet bilen töwenlishi, yéqinqi alte yildin buyan téximu körünerlik gewdilinishke bashlighan. Shi jinping yüzliniwatqan bu kirizisqa taqabil turush üchün, xitay hökümiti “Bir perzent siyasiti” ni bikar qilip, ikki hetta 3 baliliq bolushqa righbetlendürüsh siyasitini yolgha qoyghan. Xitayning bu tedbirliri xitaydiki tughulush nisbitini yuqiri kötürüshke türtke bolalamdu?

Amérikidiki xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan analizchilardin chikago uniwérsitétning tekliplik piroféssori, kishilik hoquq adwokati téng byaw ependi bu mesilige qarita analizlirini anglighuchilar ortaqlashti.

U mundaq dédi: “Xéli yillar ilgirila men bu heqte mutexessisler bilen mexsus muhakimige qatnashqanda, öz qarashlirimni otturigha qoyghanidim. Xitay hökümiti nopus istatistikisida saxtiliq qiliwatqanliqi yéngi mesile emes. Xitay nechche on yildin buyan yolgha qoyup kelgen pilanliq tughut siyasiti, tebi'etning qanunigha, nopusning tebi'iy köpiyish qanuniyitige pütünley xilap bolghan, shundaqla kishilik heq-hoquqlargha dexli-teruz yetküzüp kelgen bir mesile idi. Xitay jem'iyitide hazirqidek nopusning tughulush nisbitining shiddet bilen töwenlishining sewebi shuki, kishilerning kirimining baliliq bolush, yeni perzentlirini béqip kétishke yar bermeywatqanliqidindur. Shu sewebtin yashlar toy qilmaydighan, qilsimu baliliq bolmaydighan bolghan. Iqtisadiy turaqsizliqtin bashqa yene éghir muhit bulghinishi, saqliq mesilisi, yémek-ichmek bixeterliki qatarliq mesililirining hemmisi ularning ewlad qaldurush istikini özgertmekte we cheklimekte. Bu mesililer oxshash waqitta yene er-ayallarning perzentlik bolush iqtidarinimu töwenlitip barmaqta.”

Téng byaw ependi yene xitaydiki nopus kirizisining xitay kompartiyesining “Xitay arzusi” ni emelge ashuralmaydighanliqidin bésharet ikenlikini tilgha élip mundaq dédi: “Xitay kompartiyesining ‛xitay arzusi‚ , qandaqtur ‛amérika chüshi‚ ge oxshash xelq özining erkinliki we tiliki boyiche ishqa ashurulidighan bir arzu bolmastin, belki xitay kommunist hökümitining xelqning rayigha baqmaydighan, peqet özini yükseldürüshni nishan qilghan bir arzudur. Xitay nopusining köplüki arqiliq bu chüshini ishqa ashurushi mumkin emes, chünki xitay hökümiti xitay nopusning chöküshini esla kontrol qilalmaydu. Mushu péti tereqqiy qilghanda, xuddi hindistanning nopusi xitaydin éship ketkendek, amérika we bashqa dunyadiki nopusi köp döletlerning nopusi xitaydin éship kétishi mumkin. Kompartiyening ‛xitay arzusi‚ choqum berbat bolidu. Yéqinda yüz bergen xitaydiki kowéd yuqumida nurghun nopusning kémiyishige qoshulup, tughulush nisbitidiki téz sür'etlik töwenlesh, xitaydiki qérilishish we er-ayallar nisbitidiki tengpungsizliqlar biwasite halda xitayning iqtisadigha tesir körsitidu. Iqtisadtiki kirizis éniqki jem'iyet muqimliqigha tesir körsitidu .”

Amérikadiki xitay nopus mutexessisi, wiskonsin-medison uniwérsitétining nopusshunasliq, tughut we ayallar késellikliri tetqiqatchisi, “Quruq uwa bar chong dölet” namliq kitabning aptori yi fushyen ependi, 2023 yili 7-iyul élan qilghan “Xitaydiki nopus apitining uzun'gha sozulushi” namliq maqaliside, xitayni “Xitay nopusi téz sür'ette qériliship, körünerlik iqtisadiy dawalghushqa duch keldi. U éniqki ‛bir perzent siyasiti‚ ning bedilini töleydu” dep körsetken idi.

U buningdin 20 yillar awwalla xitay hökümitini körülgüsidiki nopus kirizisidin agahlandurup, “Pilanliq tughut siyasiti” ni emeldin qaldurushqa chaqirghan. Shu seweblik xitay hökümiti 2013-yilidin bashlap uning kitablirini xitayda pütünley chekligen.

Ziyaritimizni qobul qilghan yi fushi'en ependi mundaq dédi: “Xitaydiki nopusning ehwali toxtawsiz chöküsh halitide turmaqta. Yalghuz tughulush nisbitide töwenlesh körülüpla qalmay, beli yene ewlad qalduralaydighan ayallar zor nisbette qisqarmaqta. Men ‛washin'gton pochtisi‚ géziti qatarliq taratqulargha bildürginimdek, bu yil xitayda yéngidin tughulghan bowaqlar 8 milyon'gha yetmeydu, bir qanche yilda bu san 6 milyon'gha chüshüshi mumkin, mushu sewiyede mangsa, xitaydiki nopus köpiyish sewiyesi afriqa döletliridinmu keynide qalidu, hetta pakistandinmu töwen bolidu. Xitayning nöwettiki nopus köpiyishi hindistanning köpiyish sewiyesining 3 din birige toghra kélidu, shundaqla xitayda bu ehwal dawamlishidu. Emeliyette bu kirizis tuyuqsizla yaki yéqindila peyda bolup qalghan emes. Xitay ilgiridin tartipla nopus köpiyish nisbitini yoshurup, yalghan sanni élan qilip kelgen.”

U yene bu hadisining xitay ichi we dunyagha körsitidighan tesirlirini bayan qilip, mundaq dédi: “Xitay hökümitining pilanliq tughut siyasiti, xitay jem'iyitining en'eniwi a'ile medeniyiti we bala tughush medeniyitini özgertip, ularning tughut iradisini özgertiwetti. Hazirqi ehwalda bir ayal birni tughidu dep hésablighandimu, xitaydiki san 1 ge yetmeydu. Bezi jaylarda 0.6 Pirsentke chüshüp qaldi. Nikahlinish nisbitimu shiddet bilen töwenlewatidu, eksinche qérilishish tézleshmekte. Xitay nopusida körülüwatqan bu mesililer emeliyette bir zor kirisiz we apettur. Tughulush nisbiti we nopusning tebi'iy éshish sür'iti körünerlik töwenlimekte. Buninggha seweb bolghan amillarni yekünligende, xitay iqtisadidiki töwenlesh, ishqa orunlishish pursitining az bolushi, bir qisim yashlarning sirtqa éqishi qatarliq amillar xitaydiki tughulush nisbitige zor tesir körsetmekte. Sheherlishish nisbiti dawamliq ashti, nikah we tughut tennerximu ashti, kishilerning baliliq bolush istikimu tebi'iy halda töwenlewatidu. Xitay 1991-yilila ‛bir perzent siyasiti‚ ni bikar qilishi kérek idi, u yalghan sanliq melumatlar arqiliq, özining siyasiti keltürüwatqan aqiwetlirini yépishqa urunup keldi. Bu hazir yapqili bolmaydighan partlash xaraktérlik bir apetni keltürüp chiqardi. Bu yalghuz xitayning iqtisadigha, siyasiy muqimliqigha tesir körsitipla qalmay, belki yene dunyada iqtisadiy bésim peyda qilidu, pul paxalliqi qatarliqlar bir munche mesililergimu seweb bolushi mumkin.”

Xitay tughulush nisbitide “Ümidwar” burulushni ishqa ashurush üchün 2016-yilining axirida, “Ikki perzentlik bolush” siyasitini yolgha qoyghan idi. Shuning bilen bir waqitta, dölet tughut yéshidiki ayallarning parawanliq teminatini tedrijiy köpeytip, ularni bala tughushqa righbetlendüridighan bir qatar tedbirlerni yolgha qoydi. Halbuki, bu tedbirler xitayning qérilishish mesilisini hel qilishta héchqandaq rol oyniyalmayla qalmastin, belki 40 yildin artuq dawam qilghan pilanliq tughut siyasitining tesiride xitay nopus mesiliside hel qilghili bolmaydighan mesililerni keltürüp chiqardi.

Derweqe, xitay hökümiti xitay teshwiqatlirida hélihem ma'arip, pen-téxnikigha ehmiyet bérip, nopus süpitini östürüp, “Otturahal tughush” sewiyesini saqlap, kelgüside iqtisadning éshishini qollaydighanliqini tekrarlap kelmekte. Epsuski, mutexessislerning tehlillirige köre, xitayning bu tedbirliri xitay ahalisining köpiyish istiki we tughush iqtidarigha héchqandaq yéngi ümid ata qilalmighan. Mutexessislerning qarishiche, tughush nisbitining dawamliq töwenlep bérishi muqerrer halda yéqin kelgüside xitayda yene bir qatar yéngi mesililerni keltürüp chiqirishi mumkin iken.