Техиму көп хитай көчмәнлири уйғур дияриға чақирилмақта

Хитай пуқралириниң хитай өлкисидин түркүмләп уйғур елиға пахта териш үчүн кетиватқан көрүнүши. 2013-Йили 1-сентәбир, шүчаң.

Хитайниң һөкүмәт таратқулири вә иҗтимаий алақә торидики учурлардин ашкарилинишичә, иш пурсәтлири издәп уйғур дияриға йәрлишиватқан хитай көчмәнлири 2024-йил кириши билән давамлиқ көпәйгән. Тарқалған син көрүнүшлиридә, уларниң уйғур дияридики йеза-кәнтләрдә нәччә йүз мо йәрни һөддигә елип териқчилиқ ишлирини башлиғанлиқи вә хитай өлкилиридики юртдашлирини бу мунбәт земинға келип бай болушқа чақириқ қиливатқанлиқи әкс әттүрүлгән. Һалбуки, уйғур деһқанлири тарқатқан син көрүнүшлиридә болса, уйғурларниң бурундин терип келиватқан йәрлириниң уларға уқтурулмайла хитайларға һөддигә берилгәнлики шикайәт қилинған.

Хитай һөкүмитиниң чақириқлири вә тәшәббуслири билән иш пурсәтлири издәп уйғур дияриға келиватқан хитай көчмәнлири 2024-йили техиму көпәйгәнлики ашкариланмақта.

Хитайларни уйғур дияриға келип бейишқа риғбәтләндүрүлгән син көрүнүшлиридә, көчмән хитайларниң уйғур диярида бикарлиқ йәр вә бикарлиқ өйдин бәһримән болуватқанлиқи тилға елинип, уларниң хитай өлкилиридики юртдашлири бу мунбәт земинға келип бай болушқа чақириқ қилинған.

Бу хил син филимлириниң биридә, шәндуң өлкисидин келип дөрбилҗин наһийәсидики биңтүәнгә йәрләшкән бир хитай ичкиридики юртдашлирини өзи турған кәнткә келип йәр һөддә елишқа риғбәтләндүргән.

Йәнә бир син көрүнүшидә болса, “бай болушни арзу қилғанлар шинҗаңға келип йәр териңлар, бир йилда 8 милйон йүән кирим қилисиләр” дейилгән.

Хитай көчмәнлирини уйғур дияриға келишкә чақириқ қилидиған син көрүнүшлири хитай һөкүмәт даирилири тәрипидинму көпләп тарқитилған. Буларниң бири, уйғур дияриниң җәнубидики корлаға җайлашқан биңтүән 2-дивизийәсигә қарашлиқ башәгим шәһири, йәни 29-полк мәйдани тәрипидин авазлиқ тарқитилған хизмәтчи қобул қилиш еланидур.

 Мәзкур еланда 18 яштин 35 яшқичә болған толуқсиз оттура мәктәптин юқири мәлуматлиқ хитайларниң өз ихтиярлиқи билән 29-полкниң “шинҗаңлиқ әмәс нопус” қа тизимлатса болидиғанлиқи билдүрүлгән. Мәзкур еланда йәнә аилә тавабиатлири барларниң алаһидә етибар сияситидин бәһримән болидиғанлиқи тәкитлинип, ата-ана вә башқа уруқ-туғқанлириниңму биңтүәндә нопусқа елинип, 29-полк мәйданидики биңтүән хизмәтчилири бәһримән болидиған олтурақ өй вә терилғу йәрләргә игә болидиғанлиқи; уларға дөләт игидарчилиқидики деһқанчилиқ йәрлири кинишкиси берилидиғанлиқи тәкитләнгән.

Биңтүән хадимниң билдүрүшичә, 2019-йилдин буян келиватқан йеңи көчмәнләргә 40 мо кевәзлик, 20 мо мевилик бағ тәқсим қилиниватқан болуп, улар йәнә дәсләпки үч йилда су, ток, иссиниш һәққини өзи төлигәндин башқа иҗарә һәққи кәчүрүм қилиниш, давалаш суғуртиси берилиш вә пенсийә маашиға еришиш қатарлиқ имтиязларға еришидикән. Ундин башқа 2-пәрзәнтлик болғанлар 10 миң йүән билән мукапатлаш қатарлиқ имканлардин бәһримән болидикән.

Бу йил 4-айниң бешида тарқитилған бир син көрүнүшидә йәнә 2023-йили аилиси билән тарим вадисидики биңтүәнгә келип йәрләшкән бир хитай деһқан, һазир өзигә охшаш нурғунлиған деһқанлар вә хитай яшлириниң бу йәргә келип йәрләшкәнликини билдүргән.

 Һалбуки, йеқиндин буян или областиниң ғулҗа наһийәси, қумул вилайити, қәшқәр вә хотән қатарлиқ җайлардики уйғур деһқанлири тарқатқан син көрүнүшлиридә болса, уларниң йиллардин буян терип келиватқан йәрлири вә мевилик бағлириниң уларға уқтурулмайла хитайларға һөддигә берилгәнлики яки уларниң йезисиға йәрләшкән хитайларниң уйғурларниң яңақлиқлириға от қоювәткәнлики қатарлиқ әһваллар үстидин шикайәт қилинған.

Америка чикаго университетиниң тәклиплик пирофессори, илгири хитайда кишилик һоқуқ адвокати болған тең бияв әпәндиниң билдүрүшичә, хитай көчмәнлирини уйғур дияриға келишкә риғбәтләндүрүш чақириқи, нөвәттә хитайда иқтисад начарлашқан, ишсизлиқ еғирлашқан вәзийәттә мәсилисини һәл қилишниң бир йоли сүпитидә қоллинилмақтикән.

Тең бияв әпәндиниң билдүрүшичә, нөвәттә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида йүргүзүватқини дәл мустәмликә сиясити икән. Хитай һөкүмитиниң техиму көплигән хитай көчмәнлирини уйғурлар олтурақлашқан районларға йөткиши, қануний җәһәттин шу җайдики уйғурларниң нормал мәдәнийәт муһитини бузуп, ирқий қирғинчилиқни күчәйтиш ролини ойнайдикән

У мундақ деди: “хитай һөкүмитиниң илгирики йилларда шинҗаңда йүргүзгән ирқий қирғинчилиқ қилмишлириға бирләштүргәндә, униң һазир қиливатқанлири қипялиңач һалдики мустәмликә сияситидур. У техиму көп хитай көчмәнлирини йөткәп келиш арқилиқ, шу җайдики уйғурларниң миллий мәдәнийити вә диний етиқадини суслаштуриду, һәтта йоқитиш қәдимини тезлитиду. Бу әмәлийәттә ирқий қирғинчилиқни қоллаш сиясити һесаблиниду. ”

Тең биявниң қаришичә, биңтүән билән ичкиридин чиққан хитай көчмәнлириниң уйғур дияриға йәрлишип, уйғурларниң йәр-земинлирини игиливелиши, хитайниң өзи елан қилған асасий қанун пиринсиплириғиму хилап қилмиш икән. Һалбуки, хитайда қанун һәр вақит һөкүмәт сияситиниң контроллуқида болғини үчүн, һөкүмәт даирилири қанунни халиғанчә бузидикән.

У мундақ деди: “бу қилмишлар ениқ һалда хитайниң асасий қанунида бәлгиләнгән пуқраларниң мал-мүлүк вә игидарчилиқ һоқуқиға хилап болуп, бу һөкүмәт йетәкчилик қиливатқан җинайи қилмишлар һесаблиниду. Әмма хитайда қанун һәр вақит сиясәтниң контроллуқида болиду. У йәрдә қанун һоқуқниң бир васитисигә айландурулған. Шуңа нурғунлиған мәсилиләрдә хитай компартийәси өз қанунини қәстән бузуш қилмишида болиду. У йәрдә қанун әмәлийәттә керәксиз қәғәзгә айланған бундақ бир әһвалда, йәрлик хәлқниң қанун арқилиқ өзини қоғдишидинму үмид күткили болмайду. Әрз қилғучилар болса хитай компартийәсиниң бастуруши вә зиянкәшликигә учрайду. ”

Илгири или областида һөкүмәт орнида бир мәзгил ишлигән нөвәттә америкада яшаватқан кишилик һоқуқ паалийәтчиси лю җиншиң әпәнди бу һәқтә өз қарашлирини оттуриға қойди.

У мундақ деди: “барлиқ мустәмликә сиясәтлиридә шу җайдики йәрлик хәлқләр өз земинидин айрилип қалиду. Бу мустәмликә сияситиниң әң килассик шәкли болуп, һазир уйғур диярида иҗра қилиниватқини униң йеңи әндизиси.”

Униң қаришичә, хитай һөкүмити нөвәттә өзиниң мустәмликә сияситини биңтүәнни давамлиқ кеңәйтиш намида уйғурларниң йәрлирини қанунсиз игиливелиш арқилиқ елип бармақтикән.

Лю җиншиң әпәнди, йеқинқи нәччә йил ичидә уйғур дияридики биңтүән шәһәрлириниң барғанчә көпийип, 10 нәччигә йәткәнликини тилға алди. У, хитай һөкүмитиниң бундақ қилишидики мәқсити техиму көп йәр игиливелиш икәнликини, биңтүәнниң җәнубқа кеңийиши сәвәблик нөвәттә уйғурларниң, болупму җәнубий уйғур дияридики йәрлик хәлқләрниң туралғу маканлири вә терилғу йәрлиридин айрилип қеливатқанлиқини билдүрди.

Ню-йорктики туңган анализчи ма җү әпәндиниң қаришичә, нөвәттә биңтүән вә хитай көчмәнлириниң уйғур диярида техиму көп йәрләрни игиләш қилмиши бир чоң долқунға айланған.

Ма җү мундақ деди: “мениңчә, йәр игиливелиш қилмишида, мәйли биңтүән арқилиқ болсун яки һөкүмәт даирилири арқилиқ йәр игиливелиш қилмишлири болсун вә яки һазирқидәк йеңи мустәмликә сиясити бойичә хитай көчмәнлириниң йәр игилиши болсун, йәрликтики уйғурлар билән көчмән хитайлар арисидики зиддийәтниң күчийиши нәтиҗисидә келип чиққан тоқунушларда, хитай компартийә һөкүмити һаман йәрлик уйғурларни бастуруш арқилиқ мәсилини һәл қилиду. Бу уйғур дияридики йәр вәзийитигә болған әндишини техиму күчәйтиду”.

Ма җү әпәндиниң тәкитлишичә, гәрчә илгирики йилларда хитай һөкүмити биңтүән арқилиқ уйғур диярида земин игиләшни давамлаштурған болсиму, әмма бу қетимлиқ хитай көчмәнлириниң уйғур диярида йәр игилиши илгирики йиллардикидин пәрқлиқ болмақтикән. Хитай һөкүмити нөвәттә мустәмликә сияситини қоллайдиған хитай пуқралири арқилиқ, уйғурларниң йерини игиләш долқуни қозғап, район вәзийитини техиму җиддийләштүрмәктә икән.