Téximu köp xitay köchmenliri Uyghur diyarigha chaqirilmaqta

Xitay puqralirining xitay ölkisidin türkümlep Uyghur éligha paxta térish üchün kétiwatqan körünüshi. 2013-Yili 1-séntebir, shüchang.

Xitayning hökümet taratquliri we ijtima'iy alaqe toridiki uchurlardin ashkarilinishiche, ish pursetliri izdep Uyghur diyarigha yerlishiwatqan xitay köchmenliri 2024-yil kirishi bilen dawamliq köpeygen. Tarqalghan sin körünüshliride, ularning Uyghur diyaridiki yéza-kentlerde nechche yüz mo yerni höddige élip tériqchiliq ishlirini bashlighanliqi we xitay ölkiliridiki yurtdashlirini bu munbet zémin'gha kélip bay bolushqa chaqiriq qiliwatqanliqi eks ettürülgen. Halbuki, Uyghur déhqanliri tarqatqan sin körünüshliride bolsa, Uyghurlarning burundin térip kéliwatqan yerlirining ulargha uqturulmayla xitaylargha höddige bérilgenliki shikayet qilin'ghan.

Xitay hökümitining chaqiriqliri we teshebbusliri bilen ish pursetliri izdep Uyghur diyarigha kéliwatqan xitay köchmenliri 2024-yili téximu köpeygenliki ashkarilanmaqta.

Xitaylarni Uyghur diyarigha kélip béyishqa righbetlendürülgen sin körünüshliride, köchmen xitaylarning Uyghur diyarida bikarliq yer we bikarliq öydin behrimen boluwatqanliqi tilgha élinip, ularning xitay ölkiliridiki yurtdashliri bu munbet zémin'gha kélip bay bolushqa chaqiriq qilin'ghan.

Bu xil sin filimlirining biride, shendung ölkisidin kélip dörbiljin nahiyesidiki bingtüen'ge yerleshken bir xitay ichkiridiki yurtdashlirini özi turghan kentke kélip yer hödde élishqa righbetlendürgen.

Yene bir sin körünüshide bolsa, “Bay bolushni arzu qilghanlar shinjanggha kélip yer téringlar, bir yilda 8 milyon yüen kirim qilisiler” déyilgen.

Xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha kélishke chaqiriq qilidighan sin körünüshliri xitay hökümet da'iriliri teripidinmu köplep tarqitilghan. Bularning biri, Uyghur diyarining jenubidiki korlagha jaylashqan bingtüen 2-diwiziyesige qarashliq bash'egim shehiri, yeni 29-polk meydani teripidin awazliq tarqitilghan xizmetchi qobul qilish élanidur.

 Mezkur élanda 18 yashtin 35 yashqiche bolghan toluqsiz ottura mekteptin yuqiri melumatliq xitaylarning öz ixtiyarliqi bilen 29-polkning “Shinjangliq emes nopus” qa tizimlatsa bolidighanliqi bildürülgen. Mezkur élanda yene a'ile tawabi'atliri barlarning alahide étibar siyasitidin behrimen bolidighanliqi tekitlinip, ata-ana we bashqa uruq-tughqanliriningmu bingtüende nopusqa élinip, 29-polk meydanidiki bingtüen xizmetchiliri behrimen bolidighan olturaq öy we térilghu yerlerge ige bolidighanliqi؛ ulargha dölet igidarchiliqidiki déhqanchiliq yerliri kinishkisi bérilidighanliqi tekitlen'gen.

Bingtüen xadimning bildürüshiche, 2019-yildin buyan kéliwatqan yéngi köchmenlerge 40 mo kéwezlik, 20 mo méwilik bagh teqsim qiliniwatqan bolup, ular yene deslepki üch yilda su, tok, issinish heqqini özi töligendin bashqa ijare heqqi kechürüm qilinish, dawalash sughurtisi bérilish we pénsiye ma'ashigha érishish qatarliq imtiyazlargha érishidiken. Undin bashqa 2-perzentlik bolghanlar 10 ming yüen bilen mukapatlash qatarliq imkanlardin behrimen bolidiken.

Bu yil 4-ayning béshida tarqitilghan bir sin körünüshide yene 2023-yili a'ilisi bilen tarim wadisidiki bingtüen'ge kélip yerleshken bir xitay déhqan, hazir özige oxshash nurghunlighan déhqanlar we xitay yashlirining bu yerge kélip yerleshkenlikini bildürgen.

 Halbuki, yéqindin buyan ili oblastining ghulja nahiyesi, qumul wilayiti, qeshqer we xoten qatarliq jaylardiki Uyghur déhqanliri tarqatqan sin körünüshliride bolsa, ularning yillardin buyan térip kéliwatqan yerliri we méwilik baghlirining ulargha uqturulmayla xitaylargha höddige bérilgenliki yaki ularning yézisigha yerleshken xitaylarning Uyghurlarning yangaqliqlirigha ot qoyuwetkenliki qatarliq ehwallar üstidin shikayet qilin'ghan.

Amérika chikago uniwérsitétining tekliplik piroféssori, ilgiri xitayda kishilik hoquq adwokati bolghan téng biyaw ependining bildürüshiche, xitay köchmenlirini Uyghur diyarigha kélishke righbetlendürüsh chaqiriqi, nöwette xitayda iqtisad nacharlashqan, ishsizliq éghirlashqan weziyette mesilisini hel qilishning bir yoli süpitide qollinilmaqtiken.

Téng biyaw ependining bildürüshiche, nöwette xitay hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqini del mustemlike siyasiti iken. Xitay hökümitining téximu köpligen xitay köchmenlirini Uyghurlar olturaqlashqan rayonlargha yötkishi, qanuniy jehettin shu jaydiki Uyghurlarning normal medeniyet muhitini buzup, irqiy qirghinchiliqni kücheytish rolini oynaydiken

U mundaq dédi: “Xitay hökümitining ilgiriki yillarda shinjangda yürgüzgen irqiy qirghinchiliq qilmishlirigha birleshtürgende, uning hazir qiliwatqanliri qipyalingach haldiki mustemlike siyasitidur. U téximu köp xitay köchmenlirini yötkep kélish arqiliq, shu jaydiki Uyghurlarning milliy medeniyiti we diniy étiqadini suslashturidu, hetta yoqitish qedimini tézlitidu. Bu emeliyette irqiy qirghinchiliqni qollash siyasiti hésablinidu. ”

Téng biyawning qarishiche, bingtüen bilen ichkiridin chiqqan xitay köchmenlirining Uyghur diyarigha yerliship, Uyghurlarning yer-zéminlirini igiliwélishi, xitayning özi élan qilghan asasiy qanun pirinsiplirighimu xilap qilmish iken. Halbuki, xitayda qanun her waqit hökümet siyasitining kontrolluqida bolghini üchün, hökümet da'iriliri qanunni xalighanche buzidiken.

U mundaq dédi: “Bu qilmishlar éniq halda xitayning asasiy qanunida belgilen'gen puqralarning mal-mülük we igidarchiliq hoquqigha xilap bolup, bu hökümet yétekchilik qiliwatqan jinayi qilmishlar hésablinidu. Emma xitayda qanun her waqit siyasetning kontrolluqida bolidu. U yerde qanun hoquqning bir wasitisige aylandurulghan. Shunga nurghunlighan mesililerde xitay kompartiyesi öz qanunini qesten buzush qilmishida bolidu. U yerde qanun emeliyette kéreksiz qeghezge aylan'ghan bundaq bir ehwalda, yerlik xelqning qanun arqiliq özini qoghdishidinmu ümid kütkili bolmaydu. Erz qilghuchilar bolsa xitay kompartiyesining basturushi we ziyankeshlikige uchraydu. ”

Ilgiri ili oblastida hökümet ornida bir mezgil ishligen nöwette amérikada yashawatqan kishilik hoquq pa'aliyetchisi lyu jinshing ependi bu heqte öz qarashlirini otturigha qoydi.

U mundaq dédi: “Barliq mustemlike siyasetliride shu jaydiki yerlik xelqler öz zéminidin ayrilip qalidu. Bu mustemlike siyasitining eng kilassik shekli bolup, hazir Uyghur diyarida ijra qiliniwatqini uning yéngi endizisi.”

Uning qarishiche, xitay hökümiti nöwette özining mustemlike siyasitini bingtüenni dawamliq kéngeytish namida Uyghurlarning yerlirini qanunsiz igiliwélish arqiliq élip barmaqtiken.

Lyu jinshing ependi, yéqinqi nechche yil ichide Uyghur diyaridiki bingtüen sheherlirining barghanche köpiyip, 10 nechchige yetkenlikini tilgha aldi. U, xitay hökümitining bundaq qilishidiki meqsiti téximu köp yer igiliwélish ikenlikini, bingtüenning jenubqa kéngiyishi seweblik nöwette Uyghurlarning, bolupmu jenubiy Uyghur diyaridiki yerlik xelqlerning turalghu makanliri we térilghu yerliridin ayrilip qéliwatqanliqini bildürdi.

Nyu-yorktiki tunggan analizchi ma jü ependining qarishiche, nöwette bingtüen we xitay köchmenlirining Uyghur diyarida téximu köp yerlerni igilesh qilmishi bir chong dolqun'gha aylan'ghan.

Ma jü mundaq dédi: “Méningche, yer igiliwélish qilmishida, meyli bingtüen arqiliq bolsun yaki hökümet da'iriliri arqiliq yer igiliwélish qilmishliri bolsun we yaki hazirqidek yéngi mustemlike siyasiti boyiche xitay köchmenlirining yer igilishi bolsun, yerliktiki Uyghurlar bilen köchmen xitaylar arisidiki ziddiyetning küchiyishi netijiside kélip chiqqan toqunushlarda, xitay kompartiye hökümiti haman yerlik Uyghurlarni basturush arqiliq mesilini hel qilidu. Bu Uyghur diyaridiki yer weziyitige bolghan endishini téximu kücheytidu”.

Ma jü ependining tekitlishiche, gerche ilgiriki yillarda xitay hökümiti bingtüen arqiliq Uyghur diyarida zémin igileshni dawamlashturghan bolsimu, emma bu qétimliq xitay köchmenlirining Uyghur diyarida yer igilishi ilgiriki yillardikidin perqliq bolmaqtiken. Xitay hökümiti nöwette mustemlike siyasitini qollaydighan xitay puqraliri arqiliq, Uyghurlarning yérini igilesh dolquni qozghap, rayon weziyitini téximu jiddiyleshtürmekte iken.