Хитай милләтчилики вә уйғур ирқий қирғинчилиқи

Ши җинпиңниң хитай милләтчилики чоң дөләт ғайиси, йәни хитай чүши билән бағланған болуп, хәлқарада у хитайниң “чил бөрә дипломатийәси” шәклидә оттуриға чиқса, хитайниң ичидә башқа милләтләрни хитайлаштуруш, динларни хитайчилаштуруш, уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүш шәклидә ипадилиниватиду дәп қаралмақта.  Чәт әл таратқулириму ши җинпиңниң хитай милләтчилики  идийәсигә изчил диққәт қилип келиватқан болуп, бу һәқтә елан қилинған мақалиләрдә,   хитайниң кәлгүси вәзийити һәққидә хилму хил мулаһизиләр оттуриға чиқмақта.

 Йеқинда “әлҗәзирә” торида елан қилинған “пул, һоқуқ вә хитай милләтчиликиниң хәтири” намлиқ мақалидә, һазир хитай милләтчиликиниң күчийип юқири дәриҗигә барғанлиқи, һөкүмәтниңму уни қоллаватқанлиқи, әмма хитайға зиянлиқ вәзийәт көрүлгәндә уни контрол қилишқа мәҗбур болғанлиқи баян қилинған. Мақалидә ейтилишичә, ши җинпиң һөкүм сүргән дәсләпки мәзгилдә иқтисади давамлиқ йүксәлгән хитайда хитай милләтчилики баш көтүргән; хитайниң америка билән риқабәтлишиш, һәтта америкаға шилтиң етиш җасарити күчәйгән; ташқи мунасивәттә “чил бөрә дипломатийәси” қолланған; дөләт таратқулири вә иҗтимаий алақә васитилиридә ши җинпиң идийәси, униң милләтчилик, вәтәнпәрвәрлик шоари давамлиқ тәшвиқ қилинған; әмма хитайниң иқтисади төвәнләп, америка билән яришиш еһтияҗи туғулғанда хитай таратқулири пәскойға чүшкән, америкаға қарши садалар пәсәйгән. Мәсилән, 2023-йил 11-айда ши җинпиң америка пирезиденти җов байден билән сан-франсискода көрүшүшниң алдида, хитай таратқулири америкаға қарши тәшвиқатлирини вақитлиқ азайтқан.

“әлҗәзирә” торидики  бу мақалидә, бир хитай билогерниң қизил юмилақ бәлгини япон байриқиниң бәлгиси дәп қарап,  нәнҗиңдики сода дуканлири әйникигә чапланған “2024-йилиға мубарәк” дегән қизил қәғәзни сөкүп ташлаш керәклики һәққидә давраң селишлири, япончә кийинип рәсимгә чүшкән бир хитай аялниң сақчиларниң тәнқидигә учрап, хитайчә кийинишкә мәҗбурлиниши мисал кәлтүрүлгән. Бу мисаллар ши җинпиң дәвридә баш көтүргән хитай милләтчиликиниң хелила омумлашқанлиқини көрситип бәргән.

Америкадики туңган анализчи ма җү әпәндиниң билдүрүшичә, хитай компартийәси 2000 -йиллардин башлапла “бүйүк хитай” тәшвиқатини давамлаштуруп кәлмәктә. Бундақ әһвалда муқәррәр һалда бир түркүм хитай милләтчилири йетишип чиқиду. Уларниң көп қисми аң сәвийәси төвән хитайлар болуп, һөкүмәтниң тәшвиқатлириға ишиниду вә чақириқлириға әгишиду. У мундақ дәйду: “хитай компартийәси һазир өз һакимийитини мустәһкәмләштила әмәс, башқа милләтләрниң земинини булаш, адәмлирини өлтүрүш, мәдәнийитини йоқитиштиму хитай милләтчиликидин пайдиланмақта. Болупму уйғурларниң земинини ишғал қилиш, уларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүштә хитай милләтчилики рол ойниди, һәтта хитай буни  қандақтур ‛җуңхуа милләтлириниң улуғ гүллиниши‚ дәп атиди”.  

Америкадики сиясий анализчи андерс кор хитай милләтчиликиниң хитайдинму һалқип кәткәнликини билдүрүп мундақ дәйду: “хитай милләтчилики пәқәт хитай биләнла чәкләнмәйду. Бурун хитайдила мәвҗут дәп қаралған бу хитай милләтчилики һазир кеңийип җаһангирлик вә мустәмликичилик шәклини алмақта. Уйғур вә тибәт райониға кеңәйгән хитай милләтчиликиниң мәдәнийәт вә динларни йоқитиш, йәрлик милләтләрниң тилини йоқитиш шәклидә давам қилғанлиқини, униң ахир берип ирқий қирғинчилиққа тәрәққий қилғанлиқини көрүватимиз”.   

 Ши җинпиң 2023-йил 6-айда, “вәтәнни сөйүш дегинимиз дөләтни сөйүш билән биргә, хитай компартийәси вә сотсиялизмни сөйүш демәктур”  дегән. Хитай һөкүмити бу йил 1-айда йеңидин “вәтәнпәрвәрлик тәрбийәси қануни” ни йолға қойған болуп, хитай пуқралириға дөләтни вә хитай компартийәсини сөйүш идийәсини сиңдүрүшни ениқ нишан қилған.

Доктор андерс корниң қаришичә, милләтчилик, җүмлидин вәтәнпәрвәрлик яман иш әмәс, әмма у тоғра нишанға меңиши керәк. У мундақ дәйду: “америкадиму милләтчилик бар, биз өз дөлитимизни қоғдаймиз, вәтәнпәрвәрликму шуниң ичидә, биз демократийәгә ишинимиз. Әмма бир дөләттики милләтчилик шу дөләттики көп хиллиқни йоқитидиған яки сиртқа кеңәймичилик қилип башқа милләтниң мәдәнийитини вәйран қилидиған болса, мәсилән хитайниң қилғинидәк һәммини хитайчилаштуридиған болса, у һалда бу хил милләтчилик хәтәрлик мәсилигә айлиниду”.    

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсәнниң билдүрүшичә, америкадәк дөләтләрдә милләтчилик билән вәтәнпәрвәрлик икки хил уқум болсиму, хитайда улар бирлишип кәткән; чүнки хитай коммунист һөкүмити өз  мәнпәәти үчүн хитай милләтчиликидин пайдилинип кәлмәктә.

2022-Йил 10-айда хитай компартийәсиниң 20-қурултийи ечилиш һарписида “әлҗәзирә” торида  елан қилинған бир мақалидә, хитай компартийәси баш секретари ши җинпииңниң буниңдин кейинки асаслиқ нишаниниң иқтисадни тәрәққий қилдуруш әмәс,  бәлки хитай компартийәсиниң һакиммутләқ орнини мустәһкәмләш икәнлики оттуриға қоюлған. Ши җинпиң  20-қурултайда хитайниң өмүрлүк һөкүмрани болушқа йол һазирлиғандин кейин, дәрвәқә милләтчилик вә сиясий контроллуқни муһим орунға қоюп, иқтисадни тәрәққий қилдурушни иккинчи пиланға алған.

“пул, һоқуқ вә хитай милләтчиликиниң хәтири” намлиқ мақалидә,  хитайниң һөкүмәт һамийлиқидики тор бәтлири вә иҗтимаий алақә супилирида “вәтәнпәрвәрлик” вә  хитай милләтчиликини базарға селип, әгәшкүчиләрни топлап пул тепиватқанларниң пәқәт хитай һөкүмити йол қойған даиридә һәрикәт қилалайдиғанлиқи, әгәр япон мелини байқут қилимиз дәп “тойота” маркилиқ машиниларни чеқип ташлайдиған, яки америкаға қарши намайиш қилип, америка билән хитай оттурисидики мунасивәтни бузуп қойидиған қилмишларни садир қилса һөкүмәтниң уларни чәкләйдиғанлиқи баян қилинған. Йәни хитай һөкүмити хитай милләтчиликиниң һәддидин ешип зораванлиқ һәрикитигә айлинип кетишидин, һәтта ши җинпиңға қарши топилаңға өзгирип кетишидин әнсирәйдикән. Шуңа ши җинпиң астирттин йәл бериватқан хитай милләтчилики отқа охшаш хәтәрлик нәрсә болуп, ши җинпиң униң билән ойнашса өзини көйдүрүп қоюш еһтималиму бар икән.

Сиясий көзәтчи илшат һәсән әпәндиниң билдүрүшичә, хитай милләтчилики вә хитай вәтәнпәрвәрликиниң хитай пуқралири үчүн һечқандақ әһмийити йоқ, һалбуки ши җинпиң һакимийити уйғурларға йүргүзүп келиватқан миллий қирғинчилиқта, динларни хитайчилаштурушта хитай милләтчиликиниң ойниған роли чоң.

Ма җү әпәндиниң қаришичә, хитай милләтчилики башқа милләтләрни әрзимәс орунға қоюп, уларни һаман хитайға қошуветидиған сиясәттә рошән ипадилиниду.  У буниң тарихта көрүлгән фашизмлиқ милләтчилик икәнликини билдүрүп мундақ дәйду: “бир милләтни асаслиқ милләт, қалғанлирини беқинди милләт дейиш  қуллуқ җәмийәттин қалған нәрсә болуп, иккинчи дуня уруши мәзгилидики германийә билән италийәниң фашизмлиқ милләтчиликидә буни көргили болиду. Бүгүнки хитайму дәл милләтчи вә фашист бир дөләттур”.