Xitay milletchiliki we Uyghur irqiy qirghinchiliqi

Shi jinpingning xitay milletchiliki chong dölet ghayisi, yeni xitay chüshi bilen baghlan'ghan bolup, xelq'arada u xitayning “Chil böre diplomatiyesi” sheklide otturigha chiqsa, xitayning ichide bashqa milletlerni xitaylashturush, dinlarni xitaychilashturush, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh sheklide ipadiliniwatidu dep qaralmaqta.  Chet el taratqulirimu shi jinpingning xitay milletchiliki  idiyesige izchil diqqet qilip kéliwatqan bolup, bu heqte élan qilin'ghan maqalilerde,   xitayning kelgüsi weziyiti heqqide xilmu xil mulahiziler otturigha chiqmaqta.

 Yéqinda “Eljezire” torida élan qilin'ghan “Pul, hoquq we xitay milletchilikining xetiri” namliq maqalide, hazir xitay milletchilikining küchiyip yuqiri derijige barghanliqi, hökümetningmu uni qollawatqanliqi, emma xitaygha ziyanliq weziyet körülgende uni kontrol qilishqa mejbur bolghanliqi bayan qilin'ghan. Maqalide éytilishiche, shi jinping höküm sürgen deslepki mezgilde iqtisadi dawamliq yükselgen xitayda xitay milletchiliki bash kötürgen؛ xitayning amérika bilen riqabetlishish, hetta amérikagha shilting étish jasariti kücheygen؛ tashqi munasiwette “Chil böre diplomatiyesi” qollan'ghan؛ dölet taratquliri we ijtima'iy alaqe wasitiliride shi jinping idiyesi, uning milletchilik, wetenperwerlik sho'ari dawamliq teshwiq qilin'ghan؛ emma xitayning iqtisadi töwenlep, amérika bilen yarishish éhtiyaji tughulghanda xitay taratquliri peskoygha chüshken, amérikagha qarshi sadalar peseygen. Mesilen, 2023-yil 11-ayda shi jinping amérika pirézidénti jow baydén bilen san-fransiskoda körüshüshning aldida, xitay taratquliri amérikagha qarshi teshwiqatlirini waqitliq azaytqan.

“Eljezire” toridiki  bu maqalide, bir xitay bilogérning qizil yumilaq belgini yapon bayriqining belgisi dep qarap,  nenjingdiki soda dukanliri eynikige chaplan'ghan “2024-Yiligha mubarek” dégen qizil qeghezni söküp tashlash kérekliki heqqide dawrang sélishliri, yaponche kiyinip resimge chüshken bir xitay ayalning saqchilarning tenqidige uchrap, xitayche kiyinishke mejburlinishi misal keltürülgen. Bu misallar shi jinping dewride bash kötürgen xitay milletchilikining xélila omumlashqanliqini körsitip bergen.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependining bildürüshiche, xitay kompartiyesi 2000 -yillardin bashlapla “Büyük xitay” teshwiqatini dawamlashturup kelmekte. Bundaq ehwalda muqerrer halda bir türküm xitay milletchiliri yétiship chiqidu. Ularning köp qismi ang sewiyesi töwen xitaylar bolup, hökümetning teshwiqatlirigha ishinidu we chaqiriqlirigha egishidu. U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi hazir öz hakimiyitini mustehkemleshtila emes, bashqa milletlerning zéminini bulash, ademlirini öltürüsh, medeniyitini yoqitishtimu xitay milletchilikidin paydilanmaqta. Bolupmu Uyghurlarning zéminini ishghal qilish, ulargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshte xitay milletchiliki rol oynidi, hetta xitay buni  qandaqtur ‛jungxu'a milletlirining ulugh güllinishi‚ dep atidi”.  

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor xitay milletchilikining xitaydinmu halqip ketkenlikini bildürüp mundaq deydu: “Xitay milletchiliki peqet xitay bilenla cheklenmeydu. Burun xitaydila mewjut dep qaralghan bu xitay milletchiliki hazir kéngiyip jahan'girlik we mustemlikichilik sheklini almaqta. Uyghur we tibet rayonigha kéngeygen xitay milletchilikining medeniyet we dinlarni yoqitish, yerlik milletlerning tilini yoqitish sheklide dawam qilghanliqini, uning axir bérip irqiy qirghinchiliqqa tereqqiy qilghanliqini körüwatimiz”.   

 Shi jinping 2023-yil 6-ayda, “Wetenni söyüsh déginimiz döletni söyüsh bilen birge, xitay kompartiyesi we sotsiyalizmni söyüsh démektur”  dégen. Xitay hökümiti bu yil 1-ayda yéngidin “Wetenperwerlik terbiyesi qanuni” ni yolgha qoyghan bolup, xitay puqralirigha döletni we xitay kompartiyesini söyüsh idiyesini singdürüshni éniq nishan qilghan.

Doktor andérs korning qarishiche, milletchilik, jümlidin wetenperwerlik yaman ish emes, emma u toghra nishan'gha méngishi kérek. U mundaq deydu: “Amérikadimu milletchilik bar, biz öz dölitimizni qoghdaymiz, wetenperwerlikmu shuning ichide, biz démokratiyege ishinimiz. Emma bir dölettiki milletchilik shu dölettiki köp xilliqni yoqitidighan yaki sirtqa kéngeymichilik qilip bashqa milletning medeniyitini weyran qilidighan bolsa, mesilen xitayning qilghinidek hemmini xitaychilashturidighan bolsa, u halda bu xil milletchilik xeterlik mesilige aylinidu”.    

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesenning bildürüshiche, amérikadek döletlerde milletchilik bilen wetenperwerlik ikki xil uqum bolsimu, xitayda ular birliship ketken؛ chünki xitay kommunist hökümiti öz  menpe'eti üchün xitay milletchilikidin paydilinip kelmekte.

2022-Yil 10-ayda xitay kompartiyesining 20-qurultiyi échilish harpisida “Eljezire” torida  élan qilin'ghan bir maqalide, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinpi'ingning buningdin kéyinki asasliq nishanining iqtisadni tereqqiy qildurush emes,  belki xitay kompartiyesining hakimmutleq ornini mustehkemlesh ikenliki otturigha qoyulghan. Shi jinping  20-qurultayda xitayning ömürlük hökümrani bolushqa yol hazirlighandin kéyin, derweqe milletchilik we siyasiy kontrolluqni muhim orun'gha qoyup, iqtisadni tereqqiy qildurushni ikkinchi pilan'gha alghan.

“Pul, hoquq we xitay milletchilikining xetiri” namliq maqalide,  xitayning hökümet hamiyliqidiki tor betliri we ijtima'iy alaqe supilirida “Wetenperwerlik” we  xitay milletchilikini bazargha sélip, egeshküchilerni toplap pul tépiwatqanlarning peqet xitay hökümiti yol qoyghan da'iride heriket qilalaydighanliqi, eger yapon mélini bayqut qilimiz dep “Toyota” markiliq mashinilarni chéqip tashlaydighan, yaki amérikagha qarshi namayish qilip, amérika bilen xitay otturisidiki munasiwetni buzup qoyidighan qilmishlarni sadir qilsa hökümetning ularni chekleydighanliqi bayan qilin'ghan. Yeni xitay hökümiti xitay milletchilikining heddidin éship zorawanliq herikitige aylinip kétishidin, hetta shi jinpinggha qarshi topilanggha özgirip kétishidin ensireydiken. Shunga shi jinping astirttin yel bériwatqan xitay milletchiliki otqa oxshash xeterlik nerse bolup, shi jinping uning bilen oynashsa özini köydürüp qoyush éhtimalimu bar iken.

Siyasiy közetchi ilshat hesen ependining bildürüshiche, xitay milletchiliki we xitay wetenperwerlikining xitay puqraliri üchün héchqandaq ehmiyiti yoq, halbuki shi jinping hakimiyiti Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan milliy qirghinchiliqta, dinlarni xitaychilashturushta xitay milletchilikining oynighan roli chong.

Ma jü ependining qarishiche, xitay milletchiliki bashqa milletlerni erzimes orun'gha qoyup, ularni haman xitaygha qoshuwétidighan siyasette roshen ipadilinidu.  U buning tarixta körülgen fashizmliq milletchilik ikenlikini bildürüp mundaq deydu: “Bir milletni asasliq millet, qalghanlirini béqindi millet déyish  qulluq jem'iyettin qalghan nerse bolup, ikkinchi dunya urushi mezgilidiki gérmaniye bilen italiyening fashizmliq milletchilikide buni körgili bolidu. Bügünki xitaymu del milletchi we fashist bir dölettur”.