Xitayning mustemlike ma'aripida yoq qiliniwatqan Uyghur tili
2024.09.27
Yéqinda “Jenubi xitay etigenlik pochtisi géziti” ning “Ochuq so'allar” sehipiside, xitaydiki az sanliq milletler mutexessisi barri satman (Barry Sautman) bilen ötküzülgen söhbet élan qilin'ghan. Barri satman muxbirning so'aligha bergen jawabida, Uyghur élidiki bir qisim mekteplerde Uyghur tili yoqiliwatqan ehwalda, tibettiki mekteplerde tibet tilining yenila derslik qilip ötülüwatqanliqini bildürgen.
Amérikaliq mutexessis barri satman chingxu'a uniwérsitétining tekliplik piroféssori, Uyghur we tibetlerni tetqiq qilidighan mutexessis bolup, az sanliq milletlerning hoquqi, ularning medeniyitining qoghdilishi we xitayning siyasiy muhitidiki özgirishi uning asasliq tetqiqat nishani iken.
U 1990-yillarning axiri, 2000-yillarning bashlirida Uyghur élige üch-töt qétim barghan bolup, 2008-yil tibette yüz bergen namayish we 2009-yil ürümchide yüz bergen qirghinchiliqtin kéyin, xitayning “Milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümi” we az sanliq milletlerge étibar bérish siyasitini qet'iy özgertish éqimining üstünlükni igiligenlikini körgen hemde bu heqte tetqiqat élip barghan.
U ötken 10 yilda az sanliq millet rayonliridiki milliy kadirlar we rehberlerning roli, shundaqla az sanliq milletler ma'aripining muhimliqining emdi tekitlenmeydighan bolghanliqigha diqqet qilghan. Uning qeyt qilishiche, 2000-yillardin bashlapla Uyghur rayoni bilen tibet rayonida bezi mekteplerde az sanliq milletler til-edebiyat dersliki qaldurulghan, emma Uyghur rayoni bilen tibet rayonining bu jehettiki ehwali perqliq bolghan. U 2000-yillarning béshida Uyghur élide ata-anilarning Uyghur tili ma'aripining kelgüsige ishench qilalmighanliqini bildürüp mundaq dégen: “Qeshqerdiki bir bashlan'ghuch mektep bizge shuni dédiki, ötken yildin bashlap ular oqughuchilargha mexsus Uyghur tili dersi orunlashturmighan. Chünki ata-anilar buninggha küchlük qarshiliq bildürgen. Ular balilirining Uyghur tilini öginishke waqit israp qilmay, pütün zéhnini biyologiye, matématika we xitay tili öginishke qaritishni ümid qilidighanliqini bildürüshken. Elwette, bu balilarning köpinchisi Uyghur, ular yashawatqan sheherning 84 pirsent ahalisi Uyghur. Shunga ular her küni öyde we mektepte Uyghurche sözligechke, Uyghurchini untup qalmaydu. Emma hazir ulargha Uyghur tilini qandaq oqush we yézishni ögitidighan adem qalmighan. Ata-anilarning buning bilen kari bolmighan, ularning köpinchisi sheherlikler bolup, ular balilirining riqabette utup chiqishini, aldi bilen yaxshi ottura mektepke andin aliy mektepke bérishini ümid qilishqan”.
Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) barri satmanning xitayda uzun yil tetqiqat bilen shughullan'ghan mutexessis bolsimu, Uyghur tili dersini emeldin qaldurushni Uyghur ata-anilargha baghlashning bir tereplime, hetta xata ikenlikini bildürüp mundaq dédi: “Piroféssor satmanning dégenliri toghra emes, xitay hökümiti Uyghur tilini ma'arip sistémisidin tedrijiy chiqiriwetti, mekteplermu shundaq qildi. Ata-anilar shundaq dégenliki üchünla hökümetning undaq qilghini yoq. Uni xitay hökümiti héchqandaq meslihet qilmayla Uyghurlargha tangghan. Emeliyette nurghun Uyghurlar mekteplerde Uyghur tili oqutushqa chaqiriq qilghan. Chet eldiki bir pa'aliyetchi ilgiri qeshqerde ana tili mektipi qurmaqchi bolghanda ziyankeshlikke uchrap türmige qamalghan, qiyin-qistaqqa élin'ghan. Uyghur ata-anilar balilirini xitayche bilsiken deydu, bu elwette toghra. Emma ular balilirini Uyghurche bilmisun demdu? men piroféssor satmanning némishqa uninggha ishen'ginige heyranmen. Yene kélip, u özimu Uyghur élide tekshürüshning chingliqidin bashqilar bilen paranglishishning intayin qiyin ikenlikini deptu, undaqta, u kishilerning néme oylaydighinini qandaq bilidu? ” .
Ilgiri Uyghur élide oqutquchiliq qilghan, hazir xarward uniwérsitétining Uyghur tili oqutquchisi bolup xizmet qiliwatqan gulnar xanim barri satmanning u gépige qoshulmaydighanliqini bildürdi. Uning déyishiche, 2000-yillardin bashlapla xitay hökümiti Uyghur tilini bashlan'ghuch we ottura mekteplerde cheklesh üchün nechche qétim siyaset özgertken bolup, bular qandaqtur ata-anilarning pikri bilen munasiwetsiz iken.
Barri satman eyni chaghda Uyghur ziyaliylirining bu ehwaldin qattiq endishe qilghanliqini bildürüp mundaq deydu: “Az sanliq millet ziyaliyliri shuningdin ensirigenki, Uyghur baliliri Uyghurche sözleshnila emes, oqush we yézishnimu öginishi kérek. Shundila ular öz millitining edebiy eserliri bilen uchrishalaydu”.
Barri satman muxbirgha bergen jawabida, tibet rayonidiki ehwalning Uyghur rayonigha oxshimaydighanliqini, nurghun tibetliklerning özini tibetke hem xitaygha tewe dep qaraydighanliqini, xitaygha bolghan öchmenlikning qalmighanliqini, til jehettin bir sistémigha tewe ikenlikini, shunga xitay hökümitining ulardin ensirimeydighanliqini, nurghun tibetliklerning qosh tilliq, baliliriningmu qosh tilliq ikenlikini, mekteplerde her heptide texminen besh sa'et tibet tilini oqush we yézish dersi ötülidighanliqini, bu jehette qeshqerdiki bashlan'ghuch mektep bilen perqlinidighanliqini éytqan. U yene nöwette “Shinjang mesilisi” bolmighan teqdirdimu, tibet mesilisining bara-bara kichiklep yoqap kétidighanliqini, dalay lama ölgendin kéyin bolsa u mesilining tamamen qalmaydighanliqini bildürgen. Ichki mongghuldiki mongghullarning ehwalimu tibetlerge oxshap kétidighan bolup, kéyinki yillarda ichki mongghulda xitayning mongghul tilini ma'ariptin qaldurush siyasitige qarshi namayishlar chiqqan bolsimu, tézla bésiqturulghan we mongghul tili yenila emeldin qaldurulghan. Yeni yéqinqi 10 yilda xitay hökümitining xitay tilidin bashqa tillarni ma'ariptin chiqirip tashlash siyasiti qattiq bésim bilen ijra qilin'ghan. 2016-Yil 9-aydin bashlap Uyghur élidiki Uyghur tili oqutushi pütün mekteplerde cheklen'gen.
Gulnar xanim xitayning Uyghur tilini cheklesh siyasitining atalmish “Qosh til ma'aripi” din bashlinip, 2017-yil “Uyghur tilini barliq mekteplerde cheklesh” bilen tamamlan'ghanliqini, buning sépi özidin medeniyet qirghinchiliqi ikenlikini tekitlidi.
Doktor hénrik shajiwiski xitayning Uyghur tilini yoqitish siyasitining kéyinki waqitlarda Uyghur élidiki irqiy qirghinchiliq we medeniyet qirghinchiliqining eng muhim qismigha aylan'ghanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümiti Uyghur tilining qimmitige ezeldin ehmiyet bergen emes. 80-Yillardiki nispiy güllinish weziyitini hésabqa almighanda, Uyghur tili izchil halda kommunist xitayning tehditige uchrap kelgen. Uyghur tili Uyghurlarning diniy étiqadi, medeniyiti, sen'itige oxshashla Uyghur kimlikining eng muhim namayendisi, shunga tilni yoqitish medeniyet qirghinchiliqining bir qismi. Shuni sizge éniq éytimenki, kishiler öz tilini sözliyelmeydighan bolghanda, ular toluq assimilyatsiye bolup, öz alahidilikini yoqatqan bolidu. Barri satman nurghun misallar bilen aldin perez qilghandek, eger az sanliq milletlerning tili yoqalsa, ular hakimmutleq we mustemlikichi millet teripidin tamamen assimilyatsiye qilin'ghan bolidu”.
Bu söhbette, barri satman Uyghur élide térrorluqning mewjut ikenlikini, qayta terbiyelesh merkezlirining heqiqeten esebiylikni tügitish, téxnikiliq ishchilarni terbiyelesh üchün qurulghanliqini éytqan. U yene yéqinqi mezgilde xitay metbu'atlirigha söz qilip, “Shinjang heqqide chiqqan eyiblesh we qarilashlarning amérikaning bir siyasiy istratégiyesi, xitaygha qarshi teshwiqatning bir qismi” ikenlikini bildürgenidi. Biz uni ziyaret qilishqa tirishqan bolsaqmu, xétimizge jawab qayturmidi.