Xitayning “Bala tépish we toy qilish medeniyiti” ni teshebbus qilishi xitay nopusining qérilishiwatqanliqidin dérek bermekte

Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Bazar uchurliri” géziti 28-öktebir élan qilghan “Xitaydiki iqtisadiy kasatchiliq: utquchilarning tarixiy meghlubiyiti” namliq xewerde bayan qilishiche, xitay döletlik istatistika idarisi bu yil ötken yilning oxshash mezgilige sélishturghanda xitay iqtisadining 27.1 Pirsent chékin'genlikini otturigha qoyghan. Dölet ichidiki istémal sewiyesining chöküshi, mal bahasining töwenlishi, yashlarning ishsizliq nisbitining örlishi, öy-mülük kirizisi qatarliq bir yürüsh mesililer xitaygha éghir bash aghriqi élip kelmekte iken.

Xewerde bayan qilishiche, bu yil xitaydiki chet el shirketlirining paydisi 1.5 Pirsent éship 1 tirilliyon 300 milyard yüen (texminen 170 milyard yawro)gha yetken bolsimu, emma xitayning dölet igilikidiki karxanilirining paydisi 6.5 Pirsent töwenlep 1 tirilliyon 720 milyard yüen (225 milyard yawro) ziyan tartqan. Xitaydiki paychéklarning paydisi 4.9 Pisent töwenlep, ziyan 3 tirilliyon 900 milyard yüen'ge, xususiy shirketlerning ziyini 183 milyard yawrogha yetken. Bu qeder éghir chékinish xitay iqtisadining tereqqiyatigha zor tosalghular peyda qilmaqta iken.

Mushundaq bir mezgilde, xitay hakimiyiti “Bala tépish we toy qilish medeniyiti” deydighan yéngi bir siyasetni yolgha qoyushni pilanlighan. Gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Eynek” zhurnili 29-öktebir élan qilghan “Xitay ‛bala tépish we toy qilish medeniyiti‚ni pilanlawatidu” namliq xewerde otturigha qoyushiche, xitaydiki nopus tiz sür'ette qériwatqan bolup, 2050-yiligha barghanda 60 yashtin halqighanlarning sani xitaydiki omumiy nopusning üchtin bir qismini teshkil qilidiken, yeni 500 milyon adem qériydiken.

Bu xil bésimgha qarshi xitay kompartiyesi merkizi komitéti yéqinda “Ata-anilarni perzent tépishqa righbetlendürüsh üchün tughut, terbiyelesh we ma'arip chiqimlirini töwenlitish, bajda étibar bérish, yashlargha uchrishish supiliri hazirlap bérish” qatarliqlarni öz ichige alghan “Bala tépish we toy qilish medeniyiti” ni yolgha qoyidighanliqini jakarlighan. Biraq buning üchün qanchilik iqtisad ajritidighanliqi, qachandin bashlap yolgha qoyidighanliqi, qandaq emelge ashuridighanliqi heqqide melumatlar bermigen.

Eger heqiqetenmu bundaq bir siyaset yolgha qoyulsa, irqiy qirghinchiliq ijra qiliniwatqan, mejburiy emgek dawamlishiwatqan, qanche milyon Uyghurning türme yaki jaza lagérlirigha qamalghanliqi, ularning 900 mingdin artuq perzentining hökümet teripidin yighiwélinip terbiyeliniwatqanliqi, hetta lagérlarda Uyghur ayallirining mejburiy tughmas qilin'ghanliqi, qarnidiki balilirining mejburiy élip tashlan'ghanliqi ilgiri süriliwatqan Uyghur diyarining weziyitige bu yéngi siyaset qandaq tesir körsitishi mumkin?

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining ilgiri sürüshiche, xitay hakimiyiti uzun yillardin buyan Uyghurlargha qarita neslini qurutush siyasiti yürgüzüsh bilen birge, öz xelqigimu “Bir perzentlik bolush” siyasitini yolgha qoyup, emdilikte özi kolighan origha özi yiqilghan. Uning qarishiche, xitayning nöwette yolgha qoymaqchi bolghan “Bala tépish we toy qilish medeniyiti” Uyghurlargha héchqandaq ijabiy netije ata qilmaydiken.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning qarishiche, xitayning bu yéngi siyasitining türkümligen Uyghur ayalliri we erliri mejburiy tughmas qiliwétilgen sherqiy türkistan bilen anche alaqisi yoqken. Biraq uning eskertishiche, bu siyaset sherqiy türkistanda bashqiche ijra qilinip, barghanséri ewj éliwatqan xitay erliri bilen Uyghur ayallirini mejburiy toy qildurushning bir xil qanuniy qoraligha aylinip qélishimu mumkin iken.

“Xitay ‛bala tépish we toy qilish medeniyiti‚ni pilanlawatidu” namliq xewerde bayan qilishiche, yéqinqi mezgillerdin buyan xitay iqtisadining chöküshi bilen, chong sheherlerde bala béqishning tennerxi éship ketken. Uning üstige, xitay iqtisadining istiqbali barghanséri qarangghulishiwatqan bolghachqa, xitaylarning toy qilip, perzent körüp, xatirjemlik ichide yashashqa bolghan ishenchisi berbat bolghan. Xitay hakimiyiti “Bala tépish we toy qilish medeniyiti” ni mana mushundaq éghir kirizis astida oylap tapqan.