Xitay-pakistan munasiwitidiki dawalghushlar we pakistandiki Uyghurlar (1)

Yéqindin buyan xitay bilen pakistan arisidiki sürkilishler we xitayning pakistandiki “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki hemkarliqning buzuluwatqanliqi heqqidiki xewerler barghanche köpeymekte.

27-Noyabir, awstraliyening sidnéy shehiridiki lowi institutining, asiye döletliri weziyitini tetqiq qilidighan “Terjiman” (Interpreter) torida “Pakistan bilen xitayning diplomatik munasiwiti peskoygha chüshüwatidu” namliq xewer élan qilin'ghan bolup, uningda xitayning dosti dep teripliniwatqan pakistan bilen xitay arisidiki sürkilishning barghanche küchiyishige seweb bolghan amillar tehlil qilin'ghan. Xewerde déyilishiche, pakistandiki baluchistan qoralliq küchliri xitayning shu jaydiki “Bir belbagh, bir yol” qurulushigha meblegh salghan xitay shirketliride ishlewatqan xitay puqralirigha üzlüksiz hujum qilip kelgen. Shuning bilen pakistan bilen xitayning munasiwiti yirikliship, nechche milyard dollarliq ul eslihe türi bolghan “Xitay-pakistan iqtisad karidori” qurulushi astilap qalghan.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti dotsénti, doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitay bilen pakistanning yillardin buyan dawam qilip kéliwatqan yéqin munasiwiti nöwette xewpke yüzliniwatqan bolup, eger pakistan hökümiti baluchistan qatarliq rayonlarda künséri küchiyiwatqan xitay puqralirigha qarshi térrorluq heriketlirini tizginliyelmise, xitay bilen pakistan otturisidiki iqtisadiy hemkarliq türliri toxtap qélishi mumkin iken.

Halbuki pakistandiki Uyghur pa'aliyetchiliridin ömer Uyghur ependining bildürüshiche, nöwette pakistandiki xitay meblegh salghan ul eslihe qurulushida ishlewatqan xitay puqraliri 2 milyon'gha yetken bolup, pakistan iqtisadi nacharlishiwatqan nöwettiki weziyette, pakistan-xitay hemkarliqidiki bu qurulush türlirini höddige éliwalghan xitay shirketlirining mexsus xitay puqralirini yötkep kélip ishlitishi, baluchistanni merkez qilghan rayonlarda zor naraziliq qozghighan. Netijide xitay inzhénérliri we ishchilirigha bolghan hujumlar barghanche köpiyip, pakistandiki xitay puqraliri pakistan saqchiliri qoghdimisa bimalal sirtlargha chiqalmaydighan weziyet shekillen'gen.

“Amérika awazi” radiyosining bu heqtiki analizida déyilishiche, pakistan hökümiti xitayning pakistanda “Birleshme bixeterlik organliri” qurush we xitay bixeterlik xadimlirining xewpsizlikini birlikte qoghdash teklipige qarshi chiqqan bolup, bumu pakistan bilen xitay munasiwitini yirikleshtürüp qoyghan.

Xongkongdiki asiya tetqiqat merkizining mu'awin mudiri doktor ghulam eli 15-noyabir “Amérika awazi” ning ziyaritini qobul qilghanda, pakistanning xitayning pakistandiki soda menpe'etini qoghdash üchün alahide küch chiqarghanliqi we zor iqtisadiy bedel tölewatqanliqini bildürüp, “Pakistan muqimsizliq we térrorluq heriketlirining küchiyishige duch keldi. Bolupmu pakistandiki xitay puqraliri hujum nishani qilindi. Pakistan armiyesi xitay ishchilirining bixeterlikini qoghdash üchün 15000 din artuq esker orunlashturghan bolsimu, mesile hel bolmidi. Pakistandiki baj tapshurghuchilar zor bedel tölewatidu” dégen.

Pakistandiki Uyghur pa'aliyetchi ömer Uyghur ependi, pakistan taratqulirida bu heqte bérilgen xewerlerni neqil élip, pakistan hökümiti xitay puqralirini qoghdashta zor bésimgha duch kéliwatqan nöwettiki weziyette, xitay hökümitining öz puqralirining bixeterlikini qoghdash namida pakistan'gha 100 ming xitay eskirini kirgüzüsh telipining pakistan hökümiti teripidin ret qilinishi, ikki dölet otturisidiki munasiwetning yamanlishishigha seweb boluwatqanliqini bildürdi.

Doktor erkin ekrem ependining bildürüshiche, nöwette pakistan-xitay munasiwitining nacharlishishqa yüzlinishi, xitayning “Bir belbagh, bir yol” iqtisadiy hemkarliq qurulushi duch kéliwatqan yene bir zor ongushsizliq hésablinidiken.

 “Xitay-pakistan iqtisad karidori” xitay re'isi shi jinping 10 yil ilgiri otturigha qoyghan “Bir belbagh we bir yol” qurulushining muhim bir türi bolup, bu qurulush sewebidin, pakistanda öltürülgen xitay ishchilarning sani bu yil 21 ge yetken. 2024-Yil 3-ay we 10-ayning 30-küni yüz bergen aptomobilda özini qoshup partlitish hujumida yene 7 neper xitay puqrasining ölgenliki xewer qilin'ghanidi.

Yuquridiki awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler. Pirogrammimizning kéyinki qismida xitay-pakistan munasiwitide pakistandiki Uyghurlar duch kéliwatqan weziyet heqqidiki bayanlarni anglaysiler.