Xitay bilen rusiyening qeshqerdiki ademsiz uchqu zawuti xitay bilen gherb arisidiki diplomatik sürkilish nuqtisigha aylandi

Nöwette, xitayning rusiyeni qoralliq ademsiz uchqu bilen teminlep, rusiyening ukra'ina urushigha yardem bériwatqanliqigha da'ir xewerler, xitay bilen yawropa ittipaqi arisidiki jiddiy diplomatik sürkilish nuqtiliridin biri bolup qalmaqta. Bu mesile 18-noyabir düshenbe küni ötküzülgen yawropa ittipaqi tashqi ishlar ministirlirining yighini muzakire qilghan nuqtiliq témilarning biri bolghan. Halbuki, yawropa ittipaqi bilen xitayning rusiye armiyesini qoralliq ademsiz uchqu bilen teminlesh mesilisidiki diplomatik sürkilishning merkizide, xitayning shénjénni baza qilghan “Qizil toshqan wiktor shénjén sana'et cheklik shirkiti” ning dölet igilikidiki rusiye dölet mudapi'e sana'et shirkitige baghliq ikki rusiye shirkiti bilen birliship, “Qeshqer iqtisadi tereqqiyat rayoni” da “Ilghar ademsiz uchqu tetqiqat we ishlepchiqirish bazisi” qurushi hem “Garpiye-3” namliq qoralliq ademsiz uchqu ishlepchiqirip rusiye armiyesini teminlishi yatmaqta.

Xitayning rusiye bilen birliship qoralliq ademsiz uchqu ishlepchiqirishtek diplomatik “Bedili” bolidighan bir hemkarliq türini “Irqiy qirghinchiliq rayoni” hem “Uyghur mejburiy emgikining bazisi” dep qarilidighan qeshqerdek bir jayda qurushta, qandaq amillarni oylashqanliqi melum bolmisimu, emma, buning mezkur hemkarliq türini téximu sezgürleshtürgenliki melum. Yawropa ittipaqi tashqi ishlar ministirlirining 18-noyabir biryussélda ötküzülgen yighini, xitaygha qandaq tedbir qollinidighanliqini élan qilmighan bolsimu, emma tashqi ishlar ministirlirining eger xitayning rusiyeni qoralliq ademsiz uchqu bilen teminligenliki ispatlansa, buning xitaygha “Bedili” bolidighanliqini agahlandurghanliqi qeyt qilinmaqta.

Yighinda bélgiye tashqi ishlar ministiri haja labib (Hadja Lahbib) xitay qatarliq döletlerning ukra'ina urushida oynawatqan roligha qarita jiddiy endishilirini otturigha qoyghan emeldarlarning biri bolghan.

Bélgiye tashqi ishlar ministirliqi 20-noyabir muxbirimizgha bergen bu heqtiki mexsus bayanatida, tashqi ishlar ministirlirining yighini bu jehettiki élinidighan tedbirler heqqide pikir almashturghanliqini bildürgen. Bélgiye tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi deywid jordéns (David Jordens) ning yazma bayanatida mundaq déyilgen: “Yawropa ittipaqi we bélgiye xitayning rusiyening urush herikitini qollighanliqigha da'ir uchurlardin intayin endishe qilidu. Tashqi ishlar komitétining yighini tunji qétim buninggha qarita élinidighan tedbirler heqqide pikir almashturdi. Xitayning bu tajawuzchiliq urushida rusiyeni qollishi biz ikki tereplik alaqilerde otturigha qoyidighan we muzakire qilidighan mesile.”

Bayanatchi deywid jordénsning axirida éytishiche, xitayning rusiyeni qoral bilen teminlishidek “Endishe qilarliq tereqqiyat, ularning tajawuzchiliqqa qarshi turuwatqan ukra'inani zörür tépilghuche qollash iradisini tewritelmeydiken.” buning aldida gérmaniye bash ministiri olaf sholiz (Olaf Scholz) özining qoralliq ademsiz uchqu mesilisini xitay re'isi shi jinping bilen biraziliyede ötküzülgen 20 dölet guruhining yighinida sözlishidighanliqini éytqan. Shuning bilen bir waqitta gérmaniye tashqi ishlar ministiri annaléna bayérbok (Annalena Baerbock) yawropa ittipaqi tashqi ishlar ministirliri yighinining aldida muxbirlargha xitayning ademsiz uchqu yardimining “Choqum bedili bolidighanliqi” ni bildürgen.

Halbuki, mutexessisler yawropa ittipaqi xitayni jazalashni qarar qilsa, uning simwolluq tedbirler bilen cheklinishi mumkinlikini bildürmekte. Nyu-york sheher uniwérsitétining stéytén arili instituti siyasiy penler piroféssori shya ming mundaq deydu: “Rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi yawropa we yawropa ittipaqi üchün chong xeter. Elwette, ularning xitaygha bergen amalsiz hem küchsizdek tesiri, xitaygha ularni téximu ajizdek körsetmekte. Shunga, yawropa döletliri belkim öz-özini qana'etlendüridighan simwol xaraktérlik bezi tedbirlerni élishi mumkin”. Shya mingning qarishiche, amérikaning yéngi hökümiti rusiye bilen muresseliship, amérika, xitay, rusiye “Üch atliq harwa weziyiti” ni shekillendürse, yawropa döletliri téximu charisiz qalidiken.

Shya ming, bu weziyette yawropa ittipaqining peqet bir “Exlaqi küch” süpitide mewjut bolidighanliqi, emma uning xitayni tosidighan bir gé'o-siyasiy küch bolmaydighanliqini tekitleydu. Shya ming mundaq deydu: “Méningche, bu weziyette yawropa ittipaqi ‛exlaqi küch‚ süpitide mewjut bolup turidu. Emma gé'o-siyasiy jehette xitayni tosidighan bir küch bolushqa urunmaydu”.

 “Roytérs agéntliqi” ning bu yil 9-ayda élan qilghan bir doklatida, rusiyening dölet igidarchiliqidiki Almaz-Antey qoral-yaragh shirkitige baghliq Kupol IEMZ shirkitining shénjénni baza qilghan “Qizil toshqan wéktor sana'et cheklik shirkiti” bilen “Qeshqer iqtisadiy tereqqiyat rayoni” da “Ilghar ademsiz uchqu tetqiqat we ishlepchiqirish bazisi” qurup, rusiyening “Garpiye-3” namliq qoralliq ademsiz uchquni tereqqiy qilduruwatqanliqi, bu qoralning ukra'inadiki “Alahide herbiy herikette” ishlitilishi mumkinlikini bildürgen.

Xitay bilen rusiye arisidiki bu hemkarliq “Qeshqer iqtisadi tereqqiyat rayoni” gha bolghan diqqetni qozghimaqta. Melum bolushiche, “Qeshqer iqtisadiy tereqqiyat rayoni” qurulushi 2010-yili chaqirilghan xitayning birinchi qétimliq “Shinjang xizmiti söhbet yighini” da qarar qilin'ghan. Eyni waqitta 50 kiwadrat kilométirliq orunni igiligen “Qeshqer iqtisadi tereqqiyat rayoni” ning tereqqiyati xitayning 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunidin kéyin téximu tézliship, bu jaygha emgek küchi yighilghan karxanilar köchüp kirgen.

Bezi analizchilarning bildürüshiche, xitay-rusiye hemkarliqidiki ademsiz uchqu zawutining qeshqerde qurulushida nechche xil amilning oylishilghanliqi qeyt qilinmaqta. Qazaqistanda turushluq siyasiy analizchi qehriman ghojamberdi ependi 19-noyabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, xitay bilen rusiyening “Qeshqer iqtisadiy tereqqiyat rayoni” da ademsiz uchqu ishlepchiqirish hemkarliq türining, bu döletning intayin zich istratégiyelik hemkarliqining bir qismi ikenlikini bildürdi.

Halbuki, xewerlerde yawropa diplomatlirining xitayning rusiye armiyesini qoralliq ademsiz uchqu bilen teminligenlikige da'ir “Ishenchlik” hem “Qayil qilarliq” delillerge érishkenlikini bildürgenliki qeyt qilinsimu, emma xitay rusiyeni qoralliq ademsiz uchqu bilen teminligenlikini ret qilmaqta. Xitay tashqi ishlar ministiri lin jyen 18-noyabir künidiki axbarat yighinida, “Xitayning herbiy mehsulatlar éksportini éhtiyatchanliq hem mes'uliyetchanliq bilen bir terep qilidighanliqi” ni bildürgen. U “Biz ezeldin toqunushuwatqan her qandaq bir terepni ejellik qorallar bilen teminlimiduq hemde herbiy we qosh tereplik ishlitilidighan ademsiz uchqu éksportini qanun-belgilimiler boyiche qattiq kontrol qilmaqtimiz” dégen. Halbuki, “Roytérs agéntliqi” ning bu yil 9-ayda élan qilin'ghan doklatida, “Qeshqer iqtisadiy tereqqiyat rayoni” diki kölimi 80 géktarliq xitay-rusiye “Ilghar tipliq ademsiz uchqu tetqiqati we ishlepchiqirish bazisi” ning, yiligha 800 ademsiz uchqu ishlepchiqirish iqtidari barliqi ilgiri sürülgen.