Analizchilar: “Xitay sherqiy türkistanni tutup turush üchün ‛térrorluqqa qarshi teshwiqat‚ ni bazargha séliwatidu”

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.12.31
Terorluq-saqchi-shixo-wusu-1920 Uyghur élidiki jama'et xewpsizlik organliri her xil shekiller arqiliq térrorluqqa qarshi turush teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini élip barghan
Photo: RFA

Xitay da'iriliri “Xitay xelq jumhuriyitining térrorluqqa qarshi turush qanuni” élan qilin'ghanliqining toqquz yilliqini xatirileshni bahane qilip, Uyghur élide “Térrorluqqa qarshi turush” teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini qaytidin bashlighan. Mutexessisler, buning xitay hökümitining Uyghur élini kontrolluq astida tutup turush üchün élip bériliwatqan tedbirliri bilen munasiwetlik ikenlikini körsetmekte.

“Shinjang géziti” ning 27-dékabir künidiki xewiride déyilishiche, “Xitay xelq jumhuriyitining térrorluqqa qarshi turush qanuni” élan qilin'ghanliqining toqquz yilliqi munasiwiti bilen ürümchi medeniyet merkizide “Térrorluqqa qarshi turup, tinchliq ornitish” namida teshwiqat pa'aliyiti ötküzülgen. Shuning bilen bir waqitta, Uyghur élidiki jama'et xewpsizlik organliri her xil shekiller arqiliq térrorluqqa qarshi turush teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini élip barghan.

Ürümchi medeniyet merkizide élip bérilghan bu pa'aliyette Uyghur aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari, siyasiy qanun komitétining sékrétari, “Térrorluqqa qarshi turush rehberlik guruppisi” ning bashliqi chén minggu söz qilip, rayonda “Térrorluqqa qarshi turush” teshwiqatlirini da'imlashturush we muqimliqni pütün küch bilen saqlashni tekitligen.

U yene “Shinjangning omumiy ijtima'iy weziyiti dawamliq muqim turmaqta, shinjang yéngi güllinish we jushqun tereqqiyat keypiyatini namayan qilmaqta” dégen. Undaqta, xitay da'iriliri néme üchün Uyghur élide keng kölemlik “Térrorluqqa qarshi turush” teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini qayta bashlaydu?

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:

 “2017-Yildin bashlap, bir qisim chet el hökümetliri we parlaméntliri xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyghan qattiq basturush siyasitini irqiy qirghinchiliq dep atidi. Bezi közetküchiler insaniyetke qarshi jinayet dep atidi. Undaqta néme üchün xitayning Uyghur rayonida her xil shekildiki térrorluqqa qarshi turush teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini élip bérishqa éhtiyaj bolidu. Hemde bularning siyasiti muweppeqiyet qazan'ghan peytte, buni zadi némishqa élip baridu? xitay kommunistik partiyesige asaslan'ghanda, rayonning iqtisadiy güllinip, ijtima'iy muqimliqi kapaletke ige bolghan idi. Bundaq ehwalda, néme üchün xitay hökümiti térrorluqqa qarshi turush teshwiqati élip baridu? méningche, bu Uyghur rayonida kontrolluqni saqlap qélish üchün élip bériliwatqan tedbirliri bilen munasiwetlik. Hakimmutleq we diktator hökümetning kontrolluqni saqlap qélish üchün we basturush siyasetlirini aqlash üchün öz xelqige dawamliq térrorluq tuyghusi we tehdit tuyghusini dawam qildurush éhtiyaji tuyuwatidu”.

Insanshunas we chéx jumhuriyiti olomok palaki uniwérsitétining tetqiqatchisi doktor runi sténbérg (Rune Steenberg) xitay dölet ichi we xelq'ara weziyettiki bezi özgirishler tüpeyli xitayning Uyghur rayonida “Térrorluqqa qarshi turush” teshwiqati we “Telim-terbiye” pa'aliyetlirini bashlatqanliqini bildürdi: “Bu teshwiqatning ‛xitay xelq jumhuriyitining térrorluqqa qarshi turush qanuni‚ élan qilin'ghanliqining toqquz yilliqi bilen héchbir munasiwiti yoq. Xitayning meqsiti özining zulumlirini qobul qilghuzush we zulum siyasitini aqlash üchündur. Xitay yéqin arida Uyghur we qazaqlargha qarita basturushni yenimu kücheytishi mumkin”.

Chén ménggu tekitlep yene mundaq dégen: “Biz choqum yuqiri bésimliq we zerbe bérish halitini dawamliq saqlishimiz, weqe yüz bérishining aldini élish we uni kontrol qilishta ching turushimiz kérek. Shundaq bolghandila zorawan térrorchilar meqsitige yételmeydu. Térrorluqqa qarshi turushta birleshme küch shekillendürüshimiz kérek. “Shahmat oyuni” idiyeside ching turushimiz, partiye we hökümet organliri birlikte bashquridighan, jem'iyetning herqaysi saheliri qatnishidighan térrorluqqa qarshi turush xizmet endizisini birlikte berpa qilishimiz kérek” .

Halbuki, türkiye hajetepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti we enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekrem, xitay hökümitining uzundin buyan térrorluqni bahane qilip Uyghurlarni qattiq basturuwatqanliqini eskertip ötti: “Xitay hökümiti Uyghur kimlikini ret qilip, xitay kimlikini Uyghurlargha mejburiy téngiwatidu. Xitay Uyghur kimlikini pütünley yoq qilmighuche, xitayning térrorluq bahanisi we ‛térrorluqqa qarshi teshwiqati‚ tügimeydu.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.