Гордон чаң: “хитай тиктокни қолдин берип қоюшни һәргиз халимайду”

Тикток ширкитиниң калифорнийә иштати кулвир шәһиридики хизмәт бинасиниң алдидики камералар. 2023-Йили 17-март, кулвир

Америка авам палатаси тикток әпини хитайдики ана ширкити байтдәнс (ByteDance) тин айрилип чиқишқа қистайдиған, ундақ қилмиған тәқдирдә, уни америкада омумйүзлүк чәкләшни нишан қилған қанун лайиһәсини 13-март күни көп санлиқ аваз билән мақуллап чиққан иди.

Айлиқ актип қолланғучи сани ялғуз америкадила 150 милйон болған, дуня миқясида бир милярд актип қолланғучиға игә болған тикток әпи һәққидә чиққан бу қарар күчлүк диққәт қозғимақта. Бу қанун лайиһәсиниң кеңәш палатасида авазға қоюлидиғанлиқи җиддий диққәт қозғаватқан бир пәйттә, тикток ширкити йәнә бу әпни қоллинип, америкадики абонтлириға учур әвәтип, уларни америка дөләт мәҗлисидики бу қанун лайиһәсигә қарши чиқишқа чақирған.

Улар абонтларға әвәткән учурида мундақ дегән:

 “авам палата әзалири тиктокни чәкләш үчүн аваз бәрди. Бу сиз һәм сизгә охшаш 170 милйон америкалиққа тәсир көрситиду. Әгәр кеңәш палатасиму буни қоллап аваз бәрсә, сиз яхши көридиған бу мунбәр тақилип кетиши мумкин. Дәрһал кеңәш палата әзалириға телефон қилип, тиктокниң сиз үчүн қанчилик муһимлиқини ейтиң.”

Бундин сирт йәнә тиктокниң иҗраийә рәиси җу шовзи (Shou Zi Chew) му өз алдиға бир видийо тарқитип, америкалиқларни тиктокни қоғдап қелишқа сәпәрвәр болушқа чақирған. У видийосида “америкалиқларни асасий қанундики һоқуқлирини һимайә қилиш” қа чақирған һәмдә йәнә “биз пикир әркинликини қоғдаш үчүн ахирғичә күрәш қилимиз” дегән.

Тикток ширкитиниң американиң дөләт бихәтәрликини нәзәрдә тутуп чиқарған бу тәдбирини қандақтур америкалиқларниң пикир әркинликиниң чәклиниш мәсилисидәк қилип көрситишкә урунуши, көзәткүчиләрниң күчлүк диққитини қозғиди.

Америкадики хитай ишлири мутәхәссиси гордон чаң радийомизға қилған сөзидә тикток мәсилисиниң пикир әркинлики мәсилиси әмәсликини тәкитлиди.

 У мундақ деди: “тикток иҗраийә рәисиниң сөзи толиму әхмиқанә. Тикток мәсилиси һәргизму америкалиқларниң асасий қанундики һоқуқлириниң дәпсәндә қилиниш мәсилиси әмәс. Америка бу йәрдә тиктокниң ичидики мәзмунларни контрол қилимән яки уни өчүримән, демиди. Бәлки тикток ширкитиниң хитайдики ана ширкити билән мунасивитини рәткә селишни көзләватиду. ”

Тикток ширкити һазирғичә американиң мунасивәтлик даирилири тәрипидин байқалған күчлүк испатларға қаримай, хитай һөкүмити билән болған мунасивитини етирап қилмиған. Һалбуки, американиң тиктокни қарши тәдбир қоллинишқа өтүши билән тәң, хитайниң һөкүмәт ахбаратлири вә һәмдә хитай һөкүмәт әмәлдарлири “X” қатарлиқ иҗтимаий таратқулар арқилиқ тәрәп-тәрәптин буниңға қаршилиқ билдүрүшкә башлиған.

Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң ахбарат ишханиси “X” тики рәсмий һесабида “тиктокқа алақидар қанун лайиһәсиниң америка авам палатадин өтүши адил риқабәт пиринсипиға вә хәлқара тиҗарәт қаидилиригә хилап” дегән.

Американиң хитайда турушлуқ баш әлчиси никулас бурнис әпәнди, 14-март “бломберг телевизийәси” ниң зияритини қобул қилғанда, “хитай һөкүмитиниң американиң тиктокни чәклимәкчи болғанлиқини әйиблиши толиму күлкилик” дегән.

У мундақ дегән: “бу һәптә америкада тиктокни чәкләш һәққидә гәп болғандин кейин, биз бейҗиңдин чиқиватқан нурғун әйибләшләрни аңлидуқ. Бу наһайити күлкилик бир иштур. Чүнки хитай әмәлдарлири X дин пайдилинип американи тәнқидлийәләйду. Әмма улар өз пуқралирини X, фейсбок, инстаграм, гугил торини ишлитиштин чәкләйду” .

Америка дөләт мәҗлис әзалири тикток әпини хитайдики ана ширкити байтдәнстин айрилип чиқишқа үндәватқан болуп, улар әгәр ширкәт буниңға көнмигән тәқдирдә андин уни америкадин чәкләйдиғанлиқи һәққидә тәклип сунған. Һалбуки, хитай ташқи ишлар министирлиқи бу һәқтики баянатида, “тиктокниң америка қанунлири бойичә, ройхәткә алдурулған қанунлуқ ширкәт” дегәнләрни илгири сүрүп, американи зорлаш васитиси қолланди, дәп әйиблигән. Тикток иҗраийә әмәлдариму бүгүн дөләт мәҗлисидә тиктокни сатидиған яки сатмайдиғанлиқи һәққидики хәвәргә җаваб бәрмигән.

Америка-хитай истратегийәлик риқабәт алаһидә комитети X тики инкасида, “мана бу хитай һөкүмитиниң тиктокниң контролини қолдин чиқириветишни халимайдиғанлиқини намаян қилип бериду. Барлиқ америкалиқлар буниң сәвәбини чоңқур ойлинип беқиши керәк” дегән.

Гордон чаң әпәндиму хитайниң һәргизму тиктокни қолдин чиқириветишни халимайдиғанлиқини ейтти.

У мундақ деди: “хитай һәргизму уни қолдин чиқирип қоюшни халимайду. Чүнки улар бу арқилиқ 170 милйон америкалиқ абонтниң санлиқ мәлуматиға игә болиду. Алгоризимни қоллинип туруп, хитай компартийәсиниң тәшвиқатини қилалайду. Халиса америкалиқ яшларни чүшкүнләштүрүп, зәһәр чекишкә, һәтта өлүвелишқа тәшвиқ қилиду. Қисқиси, бу америка үчүн зор хәтәр. Тикток һәргизму аддий бир тиҗарий паалийәт әмәс, у бәлки хитай һөкүмитиниң қорали. ”

Техи бир күн аввал тикток әп деталиниң хитайдики баш ширкити болған байтдәнс (ByteDance) ширкитиниң тикток әпи арқилиқ америкалиқ қолланғучилар үстидин қилған җасуслуқ қилмишлирини ашкарилайдиған хәвәрләрни язған 3 нәпәр америкалиқ журналистниң изини мәхпий қоғлиғанлиқи ашкариланған иди. “форбес” журнилиниң тәһрират директорлири “бу уларниң тикток абонтлиридин топлиған учурлар билән немә қиливатқанлиқи тоғрисида негизлик соалларни пәйда қилиду” дәп агаһландурған иди.