Хитайниң уйғур мәҗбурий әмгики мәркәзләшкән токлуқ аптомобил батарейәси вә күнтахта санаити хирисқа дуч кәлгән

Шинҗаң рәңлик метал гуруһи чәклик ширкити 100 миң тонналиқ литий қезиш түрини башлиғанлиқ мурасими. 2023-Йили 27-феврал.

Хитай һөкүмити йеқинқи бир қанчә йилдин бери, болупму ма шиңрүй уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретарилиқиға йөткәп келингән 2 йилдин бери, уйғур райониниң мәҗбурий әмгәк мәркәзләшкән саһәләр, дәп қариливатқан токлуқ аптомобил вә күнтахта материяллири ишләпчиқиришиға кәң көләмдә мәбләғ салған. Йәни хотән, чарқилиқ, тумшуқ, санҗи қатарлиқ җайларда литий, силикон, никел, мис, қоғушун қатарлиқ мәһсулатлириниң кан вә ишләпчиқириш линийәлирини ачқан яки кеңәйткән. Чарқилиқниң лопнур базиридики йеңи материяллар санаәт бағчиси, униң муһим литий карбонат ишләпчиқириш базилириниң биригә айланған иди.

Һалбуки, хоңкоң таратқулириниң ашкарилишичә, нөвәттә күнтахта вә токлуқ аптомобил батарейәлирини ишләпчиқириш материяллириниң хәлқара базарда баһасиниң шиддәтлик чүшүп кетиши, шундақла бу хил материялларниң еһтияҗдин артуқ ишләпчиқирилиши сәвәбидин, хитайниң дөләт һамийлиқидики “йөткәп ишқа орунлаштуруш” пирограммисиниң аталмиш уйғур “ешинча әмгәк күчлири” ни орунлаштуруш саһәлиридин бири болған мәзкур санаәт саһәси хирисқа дуч кәлмәктә икән.

Хоңкоңдики “җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң йеқинда бәргән бир хәвиридә, хитай алий рәһбәрлириниң өткән һәптә өткүзүлгән “мәркәз иқтисад хизмити йиғини” да бирдәк “бәзи санаәт саһәлиридики еһтияҗдин артуқ ишләпчиқириш”ниң 2024-йили һәл қилишқа тегишлик риқабәтләрниң бири, дәп етирап қилғанлиқи билдүрүлмәктә. Мәлум болушичә, токлуқ аптомобил батарейәсиниң муһим материяли болған литий карбонатниң бир тоннасиниң баһаси өткән йили 83 миң 500 доллар болған болса, йеқинда униң һәр бир тоннаси 14 миң долларға чүшүп қалған. Хитай һөкүмити техи бу йил 7-айда, чарқилиқниң лопнур базиридики йеңи материяллар санаити бағчисида йиллиқ мәһсулати 120 миң тонналиқ литий карбонат ишләпчиқириш түрини рәсмий йолға қойған. Даириләр хитайдики әң чоң литий карбонат ишләпчиқириш линийәси болған бу түргә 4 милярд 600 милйон йүән мәбләғ селинғанлиқи, бу йил 9-айда рәсмий ишқа киришидиған бу түрниң “руда қезиш”, “руда шаллаш” вә “еритиш” басқучлирини өз ичигә алидиғанлиқини ейтқан иди.

chinanews.com.cn

Германийәдики хәлқара полисиликон базирида мутәхәссисләшкән орунлиридин “бренретуер анализ мәркизи” ниң қурғучиси вә директори йоһаннес бренретуерниң мухбиримизға ейтишичә, бу һазир давамлишиватқан бир мәсилә болуп, баһаниң чүшүп кетиши сәвәблик 30 дәк ширкәт базардин чекингән. юһаннес бренретуер 19-декабир бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “алди билән кичик типлиқ карханилардин 30 ширкәт хәлқара базардин ғайиб болди. Наһайити ениқки, бу баһаниң чүшүп кетишидин болған. явропаниң өзидинла норвегийәдики икки ширкәт баһаниң чүшүп кетиши сәвәбидин тиҗаритини тохтатти. явропада хитайниң күнтахта мәһсулатлирини еһтияҗдин ашуруп тәминләшкә башлиши өткән йилдин башланған. Бу һазир давамлишиватқан мәвҗут мәсилә.”

Лекин бренретуениң ейтишичә, у күнтахта материяллириниң баһаси чүшүп кәткән болсиму, бирақ һазирға қәдәр хитай һөкүмитиниң вәзийәткә арилишиш сияситини тәртипкә салғини йоқ икән.

Бренретуер “хитай һөкүмитиниң һазирға қәдәр бу әһвалға мудахилә қилғанлиқини көрүп бақмидим. Мениңчә, ундақ қилмаслиқи мумкин. Лекин баһаниң чүшүп кетишиниң мәҗбурлишида аҗизрақ ширкәтләр базардин ғайиб болуши мумкин” дәп көрсәтти.

“җәнубий хитай әтигәнлик почтиси”гезитиниң қәйт қилишичә, хитайниң токлуқ аптомобил вә күнтахта саһәси, хитайниң ички базири бу мәһсулатларни истемал қилип кетәлмәйдиған болғачқа, йәнила експортни күчәйтиш бу бесимни йениклитишниң әң үнүмлүк чариси, дәп қаримақта икән. Лекин хәлқара әмгәк һәқлирини қоғдаш тәшкилатлириниң қәйт қилишичә, буниң үчүн хитай яки хәлқара тәминләш зәнҗиригә иштирак қилиши керәк вә яки мәҗбурий әмгәкни давамлаштуруши керәк икән. “йәр шари адил әмгәк” вә “хәлқара әмгәк һәқлири мунбири” ниң қануний ишлар директори вә тәтқиқатчиси алисон гел, хитайниң бирла вақитта һәр иккила йолда меңишиға болмайдиғанлиқини билдүрди.

Аллисон гел 19-декабир бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ дәйду: “қанун иҗраат нуқтисидин наһайити ениқки, америка бу хәвпниң пәрқидә. Шуңа, америка һөкүмити ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ ни қаттиқ иҗра қилмақта. явропа иттипақиму мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң явропа базириға киришини чәкләш қануни мақуллашниң ахириқи басқучиға кәлди. Техиму көп дөләтләр импорт чәклимиси яки һошярлиқ тәдбирлирини йолға қоюп, ширкәтләрниң тәминләш зәнҗиридә очуқ-ашкара болуши вә мәҗбурий әмгәк хәвпиниң алдини елишини тәләп қилмақта. Бу бесимниң хитайни йолидин қайтурушини үмид қилимиз. Хитай йәр шари тәминләш зәнҗиригә иштирак қилиш яки мәҗбурий әмгәкни давамлаштурушниң бирини таллиши керәк. Униң һәр иккилисини таллишиға болмайду.” 

Нөвәттә, күнтахта вә токлуқ аптомобил материяллириниң баһасиниң чүшүп кетиши, шуниңдәк хитайниң еһтияҗдин артуқ ишләпчиқириши пәйда қилған хирисниң, уйғур районидики қурулуш түрлиригә вә бу саһәдики уйғур мәҗбурий әмгәк күчлиригә қандақ тәсир қилиши диққәт нуқтиси болмақта. Аллисон гелниң ейтишичә, нөвәттә хитай һөкүмитиниң хаһишида бәзи өзгиришләрниң болуватқанлиқи көрүлмәктә икән. Аллисон гел мундақ дәйду: “бир қатар доклат, илмий тәтқиқат вә башқилардин униң мәҗбурий әмгәк пирограммисини иҗра қилиш шәкиллиридә мәлум өзгиришләрниң болуватқанлиқи көрүлмәктә. Әлвәттә, биз хитай һөкүмитиниң бу мәсилидә интайин сәзгүрлүкини билимиз. Шуңа, у буниңға аит санлиқ мәлуматларни, кархана доклатлирини вә башқа учурлар, карханиларниң мәҗбурий әмгәк пирограммисиға қатнишиш әһвали қатарлиқларни тордин еливәтти. Биз һечболмиғанда көрүнүштә болсиму, униң диққәт қиливатқанлиқи, униң тәминләш зәнҗиригә аит хаһишлирида, һөкүмәтниң хаһишида, болупму күнтахта тәминләш зәнҗириниң хаһишлирида көрүнәрлик өзгириш болғанлиқини көрүватимиз. Биз ширкәтләр тәминләш зәнҗирини өзгәрткәчкә, уларниңму тәминләш зәнҗирини өзгәртиватқанлиқини биливатимиз.”

Лекин аллисон гелниң агаһландурушичә, уйғурларниң йәнила токлуқ аптомобил батарейәси вә күнтахта санаитидә мәҗбурий әмгәккә мәҗбурий әмгәккә селинишиниң җиддий хәвпи мәвҗут болуп, бу орунларниң һәқиқий рәвиштә мупәттиш қилиш мумкинчилик йоқ икән. У, германийәдики маркус лөниң кишилик һоқуқ мупәттиш орниниң йеқинда үрүмчидики волкисваген завутида елип барған тәкшүрүши буни испатлиғанлиқини билдүрди. Аллсон гилл: “биз уйғурларниң күнтахта вә токлуқ аптомобил батарейәси санаити саһәсидә мәҗбурий әмгәккә тутулуш хәвпиниң интайин юқири икәнликини билимиз. Бирақ бу хизмәт орунлирини һәқиқий рәвиштә тәкшүрүп баһалаш елип беришниң йоли йоқ” дәп көрсәтти.

Лекин юһаннес бренретуерниң қаришичә, нөвәттә хитайниң уйғур районидики мәҗбурий әмгәк системисида түп өзгириш йүз бәрмигән. У, американиң чәклиши сәвәблик хитай күнтахта ширкәтлириниң пәрқлиқ икки хил тәминләш зәнҗири +қуруп чиққанлиқини билдүрди. юһаннес ренретуер мундақ дәйду:“ шуңа, хитай күнтахта ширкәтлири пәрқлиқ икки хил күнтахта мәһсулатлири билән тәминләш зәнҗири қуруп чиқти. Хитай ширкәтлири бу тәминләш зәнҗириниң биридә хитай болмиған карханиларни полисиликон мәһсулатлирини сетивелип, буни болупму америка күнтахта експорт қилишта ишләтмәктә. Лекин тәминләш зәнҗириниң қалған қисми бурунқидәк меңиватиду. Бу дегәнлик шинҗаңдики мәҗбурий әмгәк системисида түп өзгириш болмиди.”

Хәвәрләрдә, хитай експорт қаналлирини кеңәйтип, өзиниң токлуқ аптомобил батарейәси вә күнтахта санаитини қутқузушқа урунсиму, бирақ униң експортта бәзи тосқунлуқларға дуч келидиғанлиқи қәйт қилинмақта. Байден һөкүмитиниң сабиқ америка пирезиденти доналд трамп дәвридә йүргүзүлгән хитай токлуқ аптомобил батарейәлиригә таможна беҗи қоюш қарарини давамлаштуруш билән бир вақитта, 2022-йили пул пахаллиқини азайтиш қануни мақуллап, американиң дөләт ичидики йеңи енергийә ишләпчиқарғучилириға ярдәм беришни күчәйткәнлики мәлум. Хәвәрләрдә йәнә американиң ‛уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни‚ му хитайниң күнтахта експортидики күчлүк кашилиларниң бири икәнлики қәйт қилинмақта. Мәлум болушичә, мәзкур қанун ширкәтләрдин америка базириға киридиған һәрқандақ мәһсулатниң уйғур мәҗбурий әмгикигә четишлиқ әмәсликини дәлиллишини тәләп қилидикән.