Shi jinpingning oxshimighan tughut siyasitige yoshurun'ghan siyasiy meqsetler

Xitay elchixanisi Uyghur ayallirini tughmas qilghanliqini étirap qilghanliqi munasiwiti bilen ishlen'gen karton.

Xitayda ötken esirning 80-yillirining otturiliridin bashlap yolgha qoyulghan pilanliq tughut siyasiti 40yil dawam qilghandin kéyin, shi jinping hökümiti 2020-yili xitayda tughut cheklesh siyasitining bikar qilin'ghanliqini élan qilghanidi. 2023-Yili 10-ayning 30-künidiki xewerlerdin melum bolushiche, xitay nopusining jiddiy azlap kétishidin ensirigen shi jinping xitay ayallirini tughushqa chaqiriq qilghan.

Roytérs agéntliqida 30-öktebir küni bérilgen “Shi jinping, xitay ayalliri choqum yéngi a'ile yüzlinishini bashlishi kérek dédi” serlewhilik xewerde déyilishiche, xitay kompartiyesining bash sékrétari shi jinping xitay ayallirini bala tughushqa chaqiriq qilip, xitay nopusida ayallarning halqiliq rol oynaydighanliqini tekitligen. Shi jinping sözide “Bu dölet nopusning qérishi éshiwatqan, tughulush nisbiti töwenlewatqan mezgilde, ayallarning rolining muhimliqi” ni bildürüp, “Ayallar choqum hel qilghuch rol oynap, yéngi a'ile muhiti berpa qilishi kérek” dégen. U yene, xitay ayallar birleshmisining bu jehette aktip rol oynishi kéreklikini tekitlep: “Ayallar xizmitini yaxshi ishlesh-ayallarni tereqqiy qildurush jehettila emes, a'ile we jem'iyetning inaqliqi, döletning tereqqiyati we xitay millitining güllinishi bilen munasiwetlik muhim ishtur” dégen.

Kanadadiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi shéng shö xanimning bildürüshiche, xitayda 40 yil dawam qilghan pilanliq tughut siyasitidin kéyin, shi jinpingning xitay ayallirini bala tughushqa chaqiriq qilishi, nöwette xitayda yüz bériwatqan xitay nopusining shiddet bilen aziyishi sewebidin iken.

Shéng shö bu heqte yene mundaq dédi: “Xitay kompartiyesi yolgha qoyghan pilanliq tughut siyasiti ijra qilish emeliyiti nechche milyon nopusning öltürülüshige seweb boldi. Kéyinki chaghda xitayning pütkül nopus sanining jiddiy azlap kétishi we bu birqanche yildin buyan uning iqtisadining töwenlishi seweblik, u téximu köp nopusqa éhtiyajliq bolmaqta. Emma hazir xitayda yashlar her xil iqtisadiy bésim we siyasiy bésimlar sewebidin baliliq bolushni xalimaydighan weziyet barghanche kücheydi” .

Xitay xewerler torining 2023-yil 3-ayning 1-künidiki xewiride, xitay döletlik istatistika idarisi 2023-yili 2-ayning 28-küni élan qilghan nopus sani neqil élinip, “2022-Yili pütün xitaydiki nopus 1 milyard 411 milyon 750 ming bolup, 2021-yildikidin 850 ming adem azayghan” déyilgen. Xewerlerdin melum bolushiche, xitayda 2022-yili yüz bergen nopus sanidiki jiddiy aziyish, 60 yildin buyan körülgen nopustiki eng töwen nuqta déyilgen.

 Shéng shö xanim sözide xitay hökümiti 40 yil yolgha qoyghan pilanliq tughut namidiki nopus tizginlesh siyasitide, xitay hökümitining siyasiy éhtiyaji boyiche xitay ölkiliri we Uyghur qatarliq xitay bolmighan milletler rayonida perqliq ijra qilin'ghanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Shinjanggha oxshash az sanliq milletler rayonida, xitay kompartiye hökümitining bu siyasiti pütünley siyasiy meqsette yürgüzüldi. Yeni xitayning bu rayonlardiki hökümranliqini mustehkemlesh éhtiyaji boyiche ijra qilindi. Yeni pilanliq tughut deslep yolgha qoyulghan mezgillerde, xitay kompartiye hökümiti xitay ölkiliride bu siyasetni qattiq ijra qilghan mezgillerde, u mongghul, Uyghur, tibet rayonlirida bu siyasetni kéchiktürdi, yaki nisbeten bosh ijra qildi. Emma kéyinki mezgillerde bu siyaset bu rayonlarda tuyuqsiz qattiq ijra qilinishqa bashlidi. Bolupmu Uyghur rayonigha chén chüen'go hökümranliq qilghan 2017-2018-yillarda we 2021-yilgha kelgende bu rayondiki nopusning tughulush nisbiti 2016-yildin ilgirikige qarighanda jiddiy aziyip ketti. Bu zor perq némidin kelgen? bu emeliyette xitay hökümitining rayonda yürgüzgen basturush siyasiti bilen biwasite munasiwetlik. Yeni 2016-yildin bashlap u bu rayonda irqiy ayrimichiliq siyasitini yürgüzdi. Xitay kompartiyesi lagérlarni qurush arqiliq basturush élip bardi. Uyghur a'ililirini parchilap, er-ayallarni tutqun qilip lagérlargha qamidi, mejburiy emgekke saldi. Uning bu basturush siyasetlirining hemmisi bu rayonlardiki nopusning jiddiy aziyip kétishige seweb boldi”.

 Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqatchisi zubeyre shemsidin xanimning bildürüshiche, shi jinpingning xitay ayallirini bala tughup xitay nopusini köpeytishke chaqiriq qiliwatqan shara'itning özide, buninggha sélishturma halda Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq siyasitide, Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish siyasiti eng qattiq hetta qebih wasitiler bilen ijra qilishi yéqinqi yillarda ewjige chiqqanidi.

Uyghur diyarida 2017-yili ewjige chiqqan nechche milyon Uyghurni tutqun qilip lagérlargha qamash dolqunida “Pilanliq tughut siyasitige xilapliq qilip köp perzentlik bolghan” dégen jinayet artilip tutqun qilin'ghan Uyghurlarning köp sanliqni igiligenliki dunyagha ashkarilan'ghanidi. Bu mezgillerdiki xewerlerde tughut yéshidiki Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish, tughulush aldidiki bowaqlarni mejburiy chüshürüsh qatarliq siyasetler Uyghur nopusida jiddiy töwenlesh peyda qilghanliqi Uyghur diyaridin chet'ellerde qéchip chiqqan lagér shahitliri we xitayning özining mexpiy höjjetliri arqiliq dunyagha ashkarilan'ghanidi. Bu, Uyghurshunas alim adriyan zénzge oxshash tetqiqatchilar teripidin “Xitay hökümitining bashqa milletlerni azlitip yoq qilip, xitaylarni köpeytishtek esheddiy milletchilikining tipik ipadisi” dep eyiblen'gen.

Gérmaniyelik Uyghurshunas tetqiqatchi adriyan zéniz teripidin 2020-yili 29-iyun küni élan qilin'ghan “Hamilidarliqtin saqlinish, mejburiy tughut cheklesh: xitay kompartiyesining Uyghurlarning tughulush nisbitini kontrol qilish herikiti” namliq 28 betlik höjjetlik doklatta, tunji qétim xitay hökümitining “Pilanliq tughut siyasiti” ge a'it resmiy höjjetliridiki mezmunlar we bu siyasetning arqisigha yoshurun'ghan pilanlar ashkarilan'ghan.

Höjjetke asaslan'ghanda, da'iriler 2019-yili Uyghur rayonining jenubidiki töt wilayette tughut yéshidiki ayallarning kem dégende %80 ini tughuttin saqlinish opératsiyesi qildurghan. 2018-Yilidiki statistikigha qarighanda, barliq yéngi tughuttin saqlinish orunlashturushlirining %80 pütün xitay nopusining 1.8 Pirsentini teshkil qilidighan Uyghur rayonida élip bérilghan.

Xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzülgen pilanliq tughut namidiki mejburiy tughmas qilish siyasiti yene amérika bashchiliqidiki gherb démokratik döletliride, Uyghurlargha yürgüzülgen irqiy qirghinchiliqning muhim bir parchisi dep körsitilgenidi.

2020-Yil 30-iyun küni amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitining mejburiy tughmas qiliwétish tedbirlirini “Qirghinchiliqqa barawer” dep körsetti. Bayanatta körsitilishiche, Uyghur diyaridiki lagér tutqunlirining zor bir qismi “Köp perzentlik bolghan” dégen eyib bilen tutqun qilin'ghanlar iken. Xitay hökümitining tughmas qiliwétish tedbirlirining netijiside 2019-yili Uyghurlar diyaridiki tughut nisbiti 24 pirsent töwenlep ketken. Yene kélip 500 mingche gödekning ata-anisidin juda bolup, hökümet bashqurushidiki daril'étamlargha mehkum bolushi hemde bu jayda özlirining diniy étiqadi we til-yéziqidin mehrum qaldurulushi bu mesilini téximu éghirlashturuwétidiken.

Xitay hökümitining Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliq siyasitini heqqide lagér shahitlirining guwahliqida en'gliyede échilghan “Uyghur soti” , 2021-yili 12-ayning 9-küni axirqi hökümni chiqarghanda, Uyghur uchrighan mejburiy tughmas qilish qilmishlirini, jinayi qilmish dep békitip, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning pakitliri dep höküm chiqarghan idi.

Zubeyre xanim sözide, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq siyasitide, xitay hökümitining Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish jinayi qilmishliri xelq'arada qattiq eyibleshke uchrighandin kéyin, xitayning hökümet taratqulirida Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish siyasitini aqlaydighan xewerlerning köpeygenlikini bildürdi.

U sözide 2021-yili 1-ayning 7-künidiki “Xitay xewerliri” de bu heqte mexsus maqale élan qilinip, “Ayallar xizmet pursitige ériship, tughush mashinisi bolushtin azad qilindi” déyilgenlikini, bu xewerning eyni chaghda xitayning amérikadiki bash elchisi bolup wezipe ötewatqan süy tiyenkeyning twittér sehipiside hembehirligenlikini neqil élip ötti.

Xelq'ara taratqulardiki xewerlerge köre, shi jinping textke chiqqan 10 yildin buyan, Uyghur diyarigha yardem namida xitay köchmenlirini yötkeshni téximu tézletken. Zubeyre xanimning bildürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlarni öz zéminidiki az sanliqlargha aylandurush üchün, mehelliwi turmush aditide yashaydighan Uyghurlarning a'ile birlikini buzup, tughut yéshidiki er-ayallarni ayrip tutqun qilip lagérlargha qamash, erzan emgek küchi sheklide xitay ölkilirige yötkep tarqaqlashturush, Uyghur balilirini ata-aniliridin ayrip yataqliq mekteplerde mejburiy xitayche ma'aripta terbiyelesh, meniwi jehette Uyghurlarning diniy étiqad, örp-adet, til-medeniyet jehetlerdiki barliq milliy xasliqlirini yoqitip, Uyghurlarni xitaylashturush siyasitini yenimu kücheytken.

 Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.