Xitayning Uyghur zéminidiki qumluqlargha derex tikip, ashliq térishi “Amet” mu yaki “Apet” mu?
2024.10.11
Yéqinqi mezgillerde, xitay da'irilirining Uyghur zéminidiki qumluqlarni köchet tikip yéshillashturup, qaqasliqni özgertip ashliq térip, töt koréye dölitige barawer bostanliq berpa qilish qurulushini kücheytiwatqanliqi heqqidiki teshwiqatliri ewj almaqta.
Xitayning bu heqtiki xewerliride yene, gherb döletliridiki mutexessislerning xitayning “Qumluqni yéshillashturush we iqtisadiy ünüm yaritish” qurulushining eslide Uyghur diyarining ékologiyelik muhitini éghir buzghunchiliqqa uchritidu dep eyibligenlikimu tilgha élin'ghan bolup, xitayning buningdin qattiq narazi bolghanliqi bilinmekte.
Mutexessislerning bildürüshiche, xitay hökümiti 70 yildin buyan Uyghur diyaridiki ékologiyelik muhitni éghir derijide buzghunchiliqqa uchritip kelgen bolup, peqet yéqinqi yillarda bu rayon'gha zor sanda ahale orunlashturush üchün qumluqni özgertip bostanliq berpa qilish we qumluq sheherlirini qurushqa heriket qilmaqta iken.
Bügünki künde teklimakan qumluqlirida xitayning köchet tikip, ashliq térishi heqiqeten xitay teshwiqatlirida déyilginidek “Iqtisadiy ünüm yaritish” mu, yaki bu rayon'gha xitay köchmenlerni yötkeshke teyyarliq qilishmu? dégen mesilide mutexessisler pikir bayan qildi.
Türkiyediki nopus tetqiqatchisi dilshad barishchi ependi bu heqtiki inkasida, xitay hökümitining nöwette “Qumluqni tizginlep, bostanliqqa aylandurush” qurulushining eslide 1950-yillardin bashlapla “Shinjangni güllendürüsh” sho'ari astida élip bérilghanliqini, bügünki künde bolsa qumluq jaylarni yéshil ormanliqqa we munbet yerlerge aylandurushining tégi-tektidin alghanda Uyghurlarning öz zéminidiki heq-hoquqini pütünley tartiwélish ikenlikini bildürdi.
Dilshad barishchi ependi yene, xitayning 70 yil mabeynide Uyghur élide atalmish “Boz yer échish”, “Chölni bostanliqqa aylandurush namida rayondiki xitay nopusini köpeytishining del xitayning Uyghur élini xitaylashturush siyasitining ijra qilinishi ikenlikini tekitlidi.
Xitayning “Qolay tor xewerliri” (NetEase) torining 28-séntebirdiki xewiridin qarighanda, xitay da'iriliri gherb döletliridiki mutexessislerning teklimakan chöllükini yéshillashturush we uni “Altun makan” gha aylandurush tetqiqatidiki yéngi netijilerni körelmesliki we uni eyiblishining arqisigha murekkep muddi'alarning yoshurun'ghanliqini, shunga ularning bu eyibleshlirige pisent qilmay, “Yéshil tereqqiyat yoli” gha méngish iradisi we ishenchisini kücheytish lazimliqini tekitligen.
Hazir amérikada yashawatqan, ilgiri yaponiyede tebi'iy jughrapiye kespiy boyiche doktorluq unwani alghan muxter chong ependi, Uyghur élidiki qumluqlar we qumluqlarning türi heqqide toxtilip, bu qumluqlarni kökertip, térilghu yer échishning ékologiyelik qanuniyetke mas kélish kelmesliki heqqide melumat berdi.
Doktor muxter chong ependining éytishiche, hazir dunyada ottura sherqtiki bezi bay döletlerde déngiz süyini tuzsizlandurup, uni köchet tikish we chimliqlarni sughurushqa ishlitiwatqanliqi melum bolsimu, xitayning qiliwatqinidek, qumluqta zor kölemlik boz yer özleshtürüsh yeni, tebi'etni özgertish qilmishini anglap baqmighaniken. Uning bildürüshiche, xitayning nöwette Uyghur élige xitay köchmenlerni yötkesh üchün qumluqlarda sün'iy usulda berpa qilghan yéshilliq we bostanliqliri ékologiye nuqtisidin élip éytqanda, nachar aqiwetlerni keltürüp chiqiridiken.
Yaponiyede tebi'iy jughrapiye penliri boyiche doktorluq unwani alghan alghan, hazir türkiyediki istanbul aydin uniwérsitéti sayahet bölümining oqutquchisi bolup ishlewatqan doktor gülmire berdash xanimning qarishiche, xitayning qumluqni özgertish qurulushi mahiyette, qumluq jaylardiki suning aziyishi, tupraqning nacharlishishini keltürüp chiqirip, Uyghur élining ékologiyelik muhit we tengpungluqigha körünerlik selbiy tesirlerni élip kélidiken.
Uning bildürüshiche, xitay teriplep kéliwatqan qumluqni “Yéshillashturush” qurulushi yene, rayondiki tebi'iy qumluq ékologiye sistémisi, shuningdek tarim deryasining töwen éqinidiki ékologiyelik sistéminimu qalaymiqanlashturidiken.
Omumen éytqanda, mutexessislerning qarishiche, xitay da'irilirining bügünki bu “Qumluqni yéshillashturush we iqtisadiy ünüm yaritish” qurulushi xitaylargha amet, Uyghurlargha apet élip kélidighan buzghunchiliq herikiti iken.