Amérika hökümiti xitayning Uyghur qatarliq xelqlerni chégra halqip basturushigha taqabil turushqa chaqirildi
2023.12.14

13-Dékabir küni kechte, amérika awam palatasining xitay istratégiyelik riqabet alahide komitéti xitayning chet'eldiki Uyghur, tibet, xongkong we xitay öktichilirige qarita qanat yayduruwatqan chégra sirtidiki basturushi heqqide Guwahliq yighini Ötküzüp, baydén hökümitini béyjingning basturushigha qarita zörür taqabil turush tedbirlirini élishqa chaqirdi.
Yighinda bezilerning tekitlishiche, amérika hökümiti we dölet mejlisi bu kishilerni qoghdash üchün amérika küchlük qanuni tedbirlerni élipla qalmay, ularning xitaydiki a'ile ezalirini qoghdash üchünmu küchlük diplomatik charilarni ishqa sélishi kérek iken. Guwahliq yighinining riyasetchisi, awam palatasi ezasi, xitay istratégiyelik riqabet alahide komitétining re'isi mayk gallagérning yighinda tekitlishiche, xitay özining chégra halqighan basturushini uning chégra sirdiki xitay puqralirini nishan qilghandek körsetsimu, lékin uning heqiqiy muddi'asi pütün dunyadiki xitayni tenqid qilghuchilarni kontrol qilish iken.
Bu qétimliq guwahliq yighini xitay hökümiti chet'elge qarita “Shinjang hékayisini yaxshi sözlesh” ni téximu keng qanat yaydurup, chet'eldiki Uyghurlarning a'ile ezalirini görüge élish arqiliq, ularning kündilik herikiti we Uyghur rayonidiki “Qirghinchiliq” ni pash qilishigha tosqunluq qilish bilen bilen eyibliniwatqan bir waqitta chaqirilghan. Yighinda mayk gallagér mundaq deydu: “Chégra halqighan basturush herikiti shuni körsetmekte, xitay puqralirini kontrol qilish xitay kompartiyesining noqul muddi'asi emes. Emeliyette, xitay kompartiyesining muddi'asi dunyaning her qaysi jayliridiki xelqlerni nazaret qilish, tesir körsitish, jazalash we bésim qilishtur. Ular xitay chégrasi sirtidiki özlirini tenqid qilghuchilarni jimiqturush, siyasetni kontrol qilish we saqchilarning pikirini kontrol qilishni meqset qilmaqta”.
Mayk gallagérning qeyt qilishiche, nöwette xitayning gherezi nahayiti chong bir mesilige aylan'ghan bolup, hetta amérikadiki téxnika shirketlirining mes'ullirimu xitaydin ensirep uning Uyghurlargha yürgüzgen “Irqiy qirghinchiliqi” heqqide ashkara sözleshtin özlirini qachurmaqtiken.
Mayk gallagér mundaq deydu: “Xitay kompartiyesining yaman gherizining xaraktéri nahayiti chong mesile bolsimu, emma buni sözleshtin endishe qilidighan bolduq. Holliwudning filim ishligüchiliri béyjinggha yaxshichaq bolush üchün filimlirini sénzurilawatqanliqini étirap qiliwatidu. Téxnika shirketlirining mes'ulliri bizge béyjingning nöwette dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqini ashkara sözleshtin endishe qilidighanliqini éytmaqta. Biz yene banka mes'ulliridin béyjingning öch élishidin ensirep ismini ashkarilashni xalimaydighanliqini anglawatimiz. Bularning ichidiki beziler dunyadiki eng küchlük ademler bolsimu, biraq ularning hemmisi xitay kompartiyesini xapa qilip qoyushtin ensirep ashkara sözlimeywatidu”.
Awam palata ezasi, xitay istratégiyelik riqabet komitétining mes'ul ezasi krishnamortining qarishiche, amérika xitayning chégra halqighan basturushigha taqabil turushta qanuniy ijra'atini kücheytishi, bu xil tehditke uchrighuchilar amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi bilen alaqilishishi kérek iken.
Krishnamorti mundaq deydu: “Belkim, beziler néme qilish kérek, dep sorishi mumkin. Birinchi qedemde qanunlirimizni qattiq ijra qilish, xitay kompartiyesining chégra halqighan basturushigha qarita sezgürlükni kücheytishi, xitay kompartiyesining hujumini közdin qachurmasliq kérek. Ikkinchisi, xelqni buning tesirige qarita hoshyar bolup, hujumning nedin kéliwatqanliqidin xewerdar qilish. Eger xitay kompartiyesining ziyankeshlikige uchrighuchi bolsingiz, fédératsiye tekshürüsh idarisige téléfon qilishingiz kérek”.
Krishnamortining körsitishiche, üchinchi qedemde amérika özining “En'enisige warisliq qilip, dunyaning her qaysi jayliridiki ziyankeshlikke uchrighuchilarni qoynigha élishi kérek” iken. Palata ezasi krishnamorti guwahliq yighinining échilishida qilghan sözide yene xitayni chégra halqighan basturush herikiti we kishilerning a'ile ezalirini parakende qilishni toxtitishi heqqide agahlandurdi.
Krishnamorti mundaq dédi: “Shunga, men xitay kompartiyesige shuni deymenki, toxtap qal, özining hoquqini qollan'ghan kishilerni qorqitish we basturushni toxtat. Ularning a'ile ezalirini nishan qilishni, kishilik hoquqqa parakendichilik sélish we uninggha ochuq-ashkara xilapliq qilishni toxtat! . Chünki, bizning bu komitétimiz hergiz toxtap qalmaydu. Biz barliq küchimizni ishlitip, xitay kompartiyesining kishilik hoquq depsendichilikini, uning amérikada söz erlikini buzmaqchi bolushini jawabkarliqqa tartimiz”.
“Xitay kompartiyesining chégra halqighan basturushi: uning chet'eldiki tenqidchilerni jimiqturushi we zorlishi” namliq yighinda, kishilik hoquq közitish teshkilatining xitay ishliri boyiche sabiq diréktori, doktor sofiy richartson, xongkong démokratiye kéngishining diréktori anna kwok, jorjitown uniwérsitétining qanun oqughuchisi jang jinrüy qatarliq guwahliq berdi. Doktor sofiy richartsonning yighinda éytishiche, amérikani öz ichige alghan héchqandaq bir démokratik hökümet xitayning qorqunchluq kishilik hoquq xatirisige qarshi yéterlik sélinma ajratqan emes iken. U bu ehwalning xitayni téximu yüreklendürüp kelgenlikini bildürdi.
Sofiy richartson: “Meyli amérika hökümiti bolsun, herqandaq bir démokratik hökümet yéterlik sélinma ajritip, xitay hökümitining qorqunchluq kishilik hoquq depsendichilikige riqabet élan qilip baqmidi. Bu, béyjingning dölet ichide kishilik hoquqni téximu qattiq basturush, chet'elde kishilik hoquqqa hem achquchluq xelq'ara apparatlargha tehdit sélishni téximu kücheytish shundaqla buningdin qutulup chiqish ishenchisini téximu kücheytti” dep körsetti.
Sofiy richartsonning qeyt qilishiche, amérika xitayning bu herikitige taqabil turushta töt nuqtigha qarita sélinmini kücheytishi kérek iken.
Sofiy richartson, buning xitayning chégra sirtidiki basturush herikitini qanuni jawabkarliqqa tartishnimu öz ichige alidighanliqini bildürdi.
Sofiy richartson mundaq deydu: “Diqqetni merkezleshtüridighan töt nuqta bar. Buning birinchisi, dölet mejlisi qanun ijra qilghuchi we bashqa organlarning tekshürüsh hem jazalash élip bérishini zörür bolghan sélinma bilen teminleshke kapaletlik qilishi kérek. Bu, chégra halqighan basturushning ziyankeshlikige uchrighuchilargha kapalet béripla qalmay, belki béyjingghimu bundaq qilmishlarning jawabkarliqtin qutulush dewri axirlashqanliqini bildüridu. Bu yene ijtima'iy parawanliq ishlirida xitay, gu'angdung, tibet we Uyghur tillirining qiziq liniye alaqe torlirini qurushning waqti. Uningdin sirt yene qanun chiqirip, bu xelqlerning siyasiy panahliq ishlirini tézlitishkimu, ularni chégra halqighan basturushtin qoghdashqimu yardimi bolidu”.
Sofiy richartsonning yighinda tekitlishiche, eger amérika xitayning qebih jinayiti we uning kishilik hoquq depsendichilikini jawabkarliqqa tartmisa, bu, uning kishilik hoquqni ilgirilep xorlishigha yol achidiken. U mundaq deydu: “Shi jinping we uning ittipaqdashlirining xitayda kishilik hoquq düshmenliki intayin chongqur. Démokratik döletler özlirini ‛béyjing bilen bolghan kishilik hoquq riqabitini mes'uliyetchanliq bilen bashqurush‚ dégen'ge tashlap bérishigha bolmaydu. Ular bu riqabette yéngishke ishench baghlishi kérek. Ular hökümitining qebih jinayiti we uning kishilik hoquq depsendichilikini jawabkarliqqa tartishta, béyjingning xelq'ara kishilik hoquq sistémigha kashila qilishigha qarshi turushta, xitayning dölet ichi we sirtidiki hökümetni tenqid qilghuchilarni basturushigha xatime bérishte zörür bolghan diplomatik, maliye we siyasiy sélinmini ayimasliqi kérek. Bolmisa, depsendichilik téximu küchiyidu.”
Yighinda awam palata ezasi krishnamorti, xitayning chégra halqighan basturushida Uyghur lagér shahitlirinimu nishan qilin'ghanliqi, Uyghur lagér shahiti méhrigül tursun'gha yurtidiki akisi arqiliq tehdit sélip, uninggha shahitliqtin yéniwélish heqqide bésim ishletkenlikini bildürdi. Krishnamorti mundaq deydu: “Méhrigül tursun amérikigha qéchip kélip xitay kompartiyesini tenqid qilghan bir Uyghur ayal. Lékin hazir xitay kompartiyesi uning xitaydiki a'ilisidin paydilinip uninggha bésim qilmaqta. Özünglarni uning ornigha qoyup, uning akisining uninggha mejburiy ewetken sözini anglap béqinglar. Uning sözide ‛sen xitay elchixanisigha bérip, xitay hökümiti toghriliq sözligen barliq sözliringni inkar qil, bolmisa nege yoshurunsang yoshurun xitay séni tapidu‚ déyilgen. Epsuski, méhrigül tursun bundaq ehwalgha uchrighan yalghuz kishi emes.”
Xitay hökümiti özining chet'ellerge qarita chégra halqighan basturush heriketliride bolghanliqini ret qilip, bu xil eyibleshlerni “Héchqandaq asasi yoq” dep inkar qilip kelmekte. Xitay hökümiti buni inkar qilsimu, amma amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi bu yil 4-ayda nyu-york shehiride olturushluq ikki xitayni qolgha alghan. Melum bolushiche, amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi bu kishilerni nyu-yorktiki “Xitay sheherchisi” ning etrapida xitayning “Mexpiy saqchi ponkiti qurup, meshghulat élip bérish, xitay hökümitining körsetmisige asasen amérikadiki xitay öktichilirige tehdit sélish bilen eyibligenidi.