Xitayning “Uzun qoli” boluwatqan “Birliksep bölümi” we “Enggüshter” ning suyiqestliri
2025.01.09

Xitay xelq jumhuriyiti (x x j) qurulushning aldi-keynide xitay kompartiyesining dahiysi maw zédung shu waqittiki birliksep bölümini “Bizning qolimizdiki enggüshter” dep atighan hemde uning jumhuriyet qurush musapisidiki roligha nahayiti yuqiri baha bergen idi. Shi jinping dewrige kelgende mezkur bölümning muhimliqi qaytidin tekitlinip, “Birliksep, qoralliq küresh we partiye qurulushi-kompartiyening düshmenler üstidin ghelibe qazinishidiki üch chong en'güshteri” dep medhiyelendi. Halbuki, gherb dunyasida, jümlidin amérika teweside qolgha élin'ghan birnechche xitay jasusining biwasite halda mezkur birliksep bölümining körsetmisi boyiche ish körüp kelgenliki pash bolghandin kéyin kishilerning bu mesilige bolghan diqqiti téximu küchiyishke bashlidi.
Chégra sirtidiki hemmini kontrol qilish intilishi
Birliksep bölümi eng deslepki waqitlarda, yeni 1930-yillarda xitay kompartiyesige ittipaqdash tépishqa mes'ul bolushni muhim xizmet nishani qilghan bolsa, x x j qurulghandin kéyinki herqaysi xitay rehberlik qatlimi mezkur bölümning kompartiye rehberlikini mustehkemleshtiki roli tüpeylidin uning türlük xizmetlirige izchil köngül bölüp kelgen. Bolupmu shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin buyan mezkur bölüm xitay chégrasi ichide ghayet zor xizmet tori hasil qilishtin bashqa, xitay kompartiyesining chégra sirtidiki tesir körsitish herikiti we istixbarat xizmitining “Bash qomandani” bolup kelgen. Maw zédungdin kéyinki üch ewlad xitay rehberlik kolléktipining eqildari bolup xizmet qilghan wang xuning kéyinki waqitlarda xitay kompartiyesi merkiziy komitét siyasiy biyurosi da'imiy komitétining yette kishilik ezasining biri bolghandin kéyin, birliksep bölümining “Bash xojayinliqi” ni üstige alghan. Ene shu waqitlardin bashlap birliksep bölümining chet ellerdiki pa'aliyiti rakétasiman shekilde janlan'ghan.
Bu jehette birliksep bölümi istixiyelik halda saqchi we xewpsizlik tarmaqliri bilen zich alaqe tori shekillendürüp, pütün xizmetlerning “Bir taxta shahmat kebi retlik béjirilishi” ni ishqa ashurghan. Bolupmu chet el hökümetlirining xitay heqqidiki siyasetlirini xitayning menpe'etige uyghunlashturush hemde chet elning ilghar téxnikilirini qolgha keltürüsh, buning üchün aliy mekteplerde, aqillar merkezliride, puqrawi jem'iyetlerde we bashqa ammiwi mu'esseselerde xitay heqqidiki ijabiy qarashni omumlashturush ularning muhim xizmiti bolghan. Buning eng tipik misalliridin biri, xitay hökümiti ghayet zor meblegh ajritip herqaysi qit'elerde qurup chiqqan “Kungzi instituti” namidiki merkezler bolup, mushu mu'esseseler arqiliq xitayning qandaq “Méhriban memliket” ikenliki “Körünmes tütek” sheklide keng teshwiq qilin'ghan. Shu qatarda chet'ellerdiki istixbarat xizmitimu shularning kontrolluq da'iriside bolup kelgen.
Bu jehette ular da'im qollinidighan usullarning biri xitay hökümiti temin etken ghayet zor xizmet xirajiti arqiliq, chet el axbarat sahesining xitay heqqidiki teswirini xitaygha paydiliq shekilge özgertish, chet ellerdiki xitayni tenqid qilghuchi küchlerni közdin néri qilish hemde chet ellerde xitayperes küchlerni yétishtürüsh bolup kelgen. BBC Ning aldinqi hepte élan qilghan bu heqtiki obzorda simwolluq qilip, “Nöwette birliksep bölümi xitay üchün sezgür témilardin bolghan ‛teywenning xitay térritoriyesining bir qismi ikenliki‚, tibet we shinjangdiki xitay bolmighan milletlerni basturush heriketliri heqqidiki tenqidlerni peskoygha chüshürüsh, shundaqla gherb dunyasida xitay heqqidiki ijabiy qarashni omumlashturushni nuqtiliq nishan qilmaqta” déyilidu. Bu heqte söz bolghanda yéngi zélandiyediki kantérburiy uniwérsitétining piroféssori anné mari bradiy xanim mundaq deydu:
“Xitay kompartiyesining hazirghiche bizge melum bolghan höjjetliri we bashqa alaqe matériyallirigha qaraydighan bolsaq, birliksep bölümining chet ellerdiki ammiwi pikirlerni öz paydisigha shekillendürüshke ghayet zor derijide zéhin qoyuwatqanliqini bayqaymiz. Emma ularning bu nishan üchün herqaysi döletlerde qollan'ghan konkrét usulliri öz'ara perqlinidu. Bolupmu ular xitay puqraliqidiki kishiler topliship olturaqlashqan döletlerde herqachan ashu insanlar toplimini öz kontrolluqida tutush we ularning ish-pa'aliyetlirini özliri xalighan yönilishke yéteklesh, chong topni parchilash, mumkin bolghanda ularni xitay tashqi siyasitining péchkilirigha aylandurushni öz xizmet nishani qilidu. Tashqi siyaset jehette bolsa chet elliklerni xitay kompartiyesining tashqi siyasitige hemdem bolghuchi gumashtilargha aylandurush, hökümetler, uniwérsitétlar we teshkilatlardin xitaygha dost bolghuchi dangdarlarni yétishtürüp chiqishmu ularning muhim xizmiti.”
“Birliksepning Uyghurlarni nishan qilishi yéngi hadise emes!”
Xitay birliksep bölümining Uyghur élidiki basturush we qirghinchiliqqa hemdem bolushtiki eng chong roli hemmila yerni bir alghan “Asmanda tor, yerde qapqan” sheklidiki nazaret sistémisida eks étidu. BBC Ning bu heqtiki obzorida körsitilishiche, xitay da'iriliri Uyghurlarning öylirige “Tughqan bolush” namida orunlashturghan minglighan onminglighan xitay kadirlar del ene shu birliksep bölümining xizmitini qilidighanlar bolup, mushularning destidin Uyghurlarning eng axirqi shexsiyet qorghini bolghan a'ilimu ularning héchqandaq mexpiyetlikini saqlap qalalmas bolup qalghan. Bu “Tughqan” kadirlar bir yaqtin Uyghurlarni nazaret qilsa, yene bir yaqtin “Xitaylashturush” ning türlük qedemlirini emelge ashurushqa riyasetchilik qilghan.
Birliksep bölümining Uyghur élidiki bu xil xizmetliri yéqinqi birnechche yilda muhajirettiki Uyghur jama'itige kéngiyip, ularning ichki qismida türlük endishilerni peyda qilghanliqi melum. Bu jehette köpchilikni eng bi'aram qilghini xitay hökümitining muhajirettiki Uyghurlar arisida qorqunch we teshwish peyda qilish suyiqestliri bolup, xitay birliksep bölümige chétishliq bir türküm xitay jasuslirining bayqilishi bilen bu mesile téximu gewdilik bolup qalghan. Bolupmu nurghun kishilerge “Tashqi jehette xitayning ijabiy obrazini tikleshke xizmet qilidu” dep melum bolup kelgen birliksep bölümining emeliyette xitay hökümiti berpa qilip chiqqan ghayet zor jasusluq torigha qomandanliq qilghuchi bolup chiqishi köpchilikni chöchütken. Bu heqte söz bolghanda musteqil siyasiy analizchi du wén mundaq deydu:
“Birliksep bölümi qarimaqqa tashqi dunyagha xitay en'eniwi medeniyitini tarqatquchi orundek körünidu. Emma shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin kéyin birliksep bölümi yurtdashlar uyushmisi namidiki jem'iyetlerni köplep yöleshke ötti. Ular mushular arqiliq amérika tewesidiki xitaygha qarshi démokratik heriketlerni nazaret qilish we malimanlashturush, bu sahediki yétekchilerni yétim qaldurush taktikisini qolliniwatidu. Yene bir yaqtin xitaygha qarshi zatlarning aghzini yumdurushqa urunuwatidu. Bu xildiki qilmishlar alliqachan amérika qanun sahesining diqqitini qozghighan bolup, nyu-york shehirining özidila ötken ikki yilda mushu xildiki xitay hökümitige jasusluq qilishqa qarshi 10 nechche qétimliq sot dawasi otturigha chiqti. Chünki bu xildiki yurtdashlar uyushmisi izchil xitay kompartiyesige wakaliten ish béjirip, démokratik heriketlerni bix halitidila ujuqturushni wezipe qilghan.”
Xitay hökümitining bu xildiki “Yurtdashlar uyushmisi” namida ish béjirish taktikisi muhajirettiki Uyghurlarni nishan qilghinigha xéli yillar bolghanliqini musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen alahide eskertidu. Uning qarishiche, Uyghur qirghinchiliqi bashlinishtin ilgirila xitay hökümiti buning teyyarliqini bashlap bolghan bolup, 2010-yilining axiri “Uyghur aptonom rayonluq tashqi ishlar ishxanisining mudiri” salahiyitide yawropa we amérika ziyaritige atlan'ghan muzepper mijitni buning tipik misali, déyishke bolidu. U shu waqitta amérika teweside aylinip yürüp wezxanliq qilghan hemde bir türküm Uyghurlarni etrapigha toplash, shu arqiliq amérika Uyghurlirining könglini utush, chiritish we ularni parchilash qestige chüshken. Buning tesiri bolsa bügünki künde téximu gewdilik bolghan. “Shinjangliq yurtdashlar uyushmisi” namidiki xitay teshkilatlirimu oxshimighan jaylarda qurulushqa bashlighan.
“Shinjang hékayisi” ge yandashqan birliksep xizmetliri
Uyghur qirghinchiliqi xelq'arada zor xewer témilirining birige aylan'ghandin kéyin xitay hökümiti tézdin ishqa salghan qarshi tedbirlerning biri “Shinjang heqqidiki hékayelerni yaxshi sözlesh” teshwiqati boldi. Birliksep bölümi bu xizmetning ongushluq qanat yéyishigha eng zor derijide “Töhpe” qoshup, türlük wasitiler arqiliq Uyghur élide hayatliqning normal dawam qiliwatqanliqi, “Her millet xelqining bextiyar we inaq” yashawatqanliqi heqqidiki teshwiqat uchurlirini köplep otturigha chiqardi. Buningda ular qollan'ghan usullar heqqide söz bolghanda ilshat hesen buningdiki eng qebih wasitilerning biri xitay hökümitining “Öz göshini öz yéghida qorush” tek kona charini ishqa salghanliqi, dep qaraydu. Uning qarishiche, buningdiki tipik misallarning biri chet'el puqraliqini alghan bir qisim Uyghurlargha “Weten'ge qaytip uruq-tughqanlirini ziyaret qilish” qa aldin yol échip bérish bolup, ularning xitay wizisi élishi we xitaygha seper qilishigha ongayliq yaritip bérilidu. Buning bilen xitay hökümiti “Birni bérip onni élish” sheklide öz menpe'etige yol achidu. Uningdin bashqa dunya Uyghur qurultiyi yaki bashqa Uyghur teshkilatlirining abruyini töküsh, ularning xizmetlirini inkar qilish, teshkilatlar ara ixtilap tughdurushmu ularning da'imliq xizmetliridin hésablinidu.
“Shinjang heqqidiki hékayelerni yaxshi sözlesh” teshwiqati üchün birliksep bölümi qollan'ghan “Xitaygha wakaliten söz qilish”, “Xitay sepirige ongayliq yaritip bérish” qatarliq charilarning tézla öz ünümini körsitiwatqanliqi melum. Bolupmu xitay hökümitining Uyghur élidiki zulum we qirghinchiliqni inkar qilish teshwiqatining, shuningdek xitayning bu xildiki teshwiqatlirigha özlirimu bilmigen halda masliship “Tughqan yoqlap salamet qaytip kelgen” Uyghurlarning köpiyishi bilen bir qisim saheler hemde shexslerning “Uyghur élide unchilik éghir zulum mewjut emes” dégen qarashqa mayil boluwatqanliqimu köplep bilinishke bashlimaqta. Buning eng gewdilik ipadiliridin biri “Zulum körgenliki hem zulum köridighanliqi” sewebidin siyasiy panahliqqa iltimas sunup musapirliq salahiyitige ériship kéliwatqan Uyghurlarning panahliq iltimasi yéqinqi mezgillerde arqimu-arqidin ret qilinishqa bashlighan. Bu heqte söz bolghanda amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir mushu xil yüzlinishni alahide eskertidu.
Birliksep tarmaqlirining xizmetliri alliqachan yawropa, amérika we okyaniye qit'elirige yéyilishqa bashlighan bolghachqa bu jaylardiki döletler, jümlidin amérika hökümiti qerellik türde xitay birliksep tarmaqlirining singip kirish we aghdurmichiliq qilish qilmishliri heqqide her yili türlük doklatlarni teyyarlap kelmekte.