Yéngi yilning muqeddimiside xitaygha a'it “Shum xewerler” köpeymekte

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2023.01.30
Yéngi “Soghuq munasiwetler urushi” qandaq bolidu? Amérika xitay yuqiri derijilik emeldarlirining 18-mart amérikining alyaska shtatidiki ankorij shehiride bashlan'ghan söhbet körünüshi_kirishtürgen süret
RFA/Sintash

Her tereptin kéliwatqan “Shum xewerler” xitayning yéngi yilining xeyirsiz bashlan'ghanliqidin bisharetler bermekte.

Közetküchiler dunyadiki shuqeder köp eyibleshlerge qarimay, xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérliri siyasiti we mejburiy emgek tüzülmiside özgirish bolmighanliqini, irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetning qurbanigha ayliniwatqan Uyghurlarning teqdiride qachan, qandaq özgirishlerning royapqa chiqidighanliqining yenila mewhum halette turuwatqanliqini ilgiri süriwatqan bir chaghda, dunyada qutuplar shekillinip, Uyghurlar üstidin éghir zulum siyasiti yürgüziwatqan xitaygha munasiwetlik zor özgirishler barliqqa kelmektiken. Dunya elliri xitay siyasitini yéngilap, xitaygha bolghan tayinishni azlitishqa, xitayning siyasiy, iqtisadiy tesiridin qutulushqa intilmektiken.

Buning konkirét misallirini gérmaniye we fransiye axbarat wastilirining mushu 2-3 kün ichide élan qilghan xewer hem maqaliliridin téximu ilgirilep köriwélish mumkin. Bu xewer hem maqaliler xitayning 2023-yilining tolimu xeyirsiz “Shum xewerler” bilen bashlan'ghanliqini delillimekte.

Gérmaniyening “NTV” téléwiziye qanili 28-yanwar élan qilghan “Xitayning güllinishi ötmüshke aylandi” namliq obzorda bayan qilinishiche, mustebit tüzüm we wirus wabasi xitay iqtisadigha eslige kelgüsiz derijide ejellik zerbiler bergen. 2023-Yilidin bashlap xitayning yilliq omumiy ishlepchiqirish qimmitining yüksilishi 2-3 pirsenttin halqiyalmaydiken we xitay tedriji halda buninggha könüshke mejbur qalidiken. Netijide, barghanséri zor kölemde ishsizliq, namratliq ewj élip, xitay hakimiyiti ichkiy qisimda éghir tehditlerni bashtin köchüridiken.

Xata iqtisadiy siyasiti we “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti sewebidin shi jinpingning obrazining axiriqi mezgillerde zor derijide xunükleshkenlikini eskertken türkiyediki istratégiye mutixessisi doktur erkin ekremning qarishiche, yéqindin buyan shi jinping xitaydiki we Uyghur rayonidiki siyasitini tengsheshke bashlighan. Eger u yéqinda élip bérilidighan amérika tashqiy ishlar ministéri blinkénning xitay ziyariti mezgilide uni qobul qilip, ikki döletning munasiwitini yumshitish yolini tutsa, Uyghurlar mesilisining xelq'ara küntertiptiki orni töwenleydiken. Eksiche shi jinping Uyghurlargha qarita zorawanliqlirini dawamlashtursa, Uyghurlar mesilisi yenila xelq'ara küntertipte turidiken.

Biraq, xitaygha qarita tashqiy jehettiki bésimlar téximu küchiyiwatqan bolup “Gérmaniye awazi” radiyosining 30-yanwardiki “Yéngidin saylan'ghan chéxiye prizdénti, sey yingwén bilen körüshmekchi” namliq xewerde bayan qilishiche, 29-yanwar saylamda ghelibe qilghan chéxiyening yéngi pirizdénti pétr pawél mushu 24 sa'et ichide ukra'ina prizdénti zéliniskiy bilen sözleshken we bügün 30-yanwar küni teywen prizdénti sey yingwén bilen körüshüp, chéxiyening yéngi xitay siyasitini namayen qilidiken. Bu hal chéxiye bilen xitay otturisidiki eslidinla normal bolmighan munasiwetni téximu keskinleshtüriwétidiken. Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilghan chéxiyening herbiy a'ilidin kélip chiqqan bu yéngi prizdénti qimmet qarashliri oxshash bolghan döletler bilen ish birliki qilishni teshebbus qilidighan shexs iken.

“Fransiye awazi” radiyosining 29-yanwar élan qilghan “Nato (NATO) ning bash sékritari, jenubiy koriyeni ziyaret qilip, natoning jenubiy koriye bilen bolghan munasiwetke yüksek derijide ehmiyet béridighanliqini bildürdi” namliq xewiride bayan qilinishiche, natoning bash sékritari stolténbérg koriye we yaponiyeni ziyaret qilip, xitayning sherqiy we jenubiy déngizdiki tehditi hem tesir küchini tazilash yolida hemkarliqlar ornitish xizmitini bashlighan. Bu seper xitay üchün éghir zerbe peyda qilidighan bir seper bolidiken.

“Gérmaniye awazi” radiyosining 30-yanwardiki “Amérika, yaponiye, gollandiye özara hemkarliship, xitaygha özek ékisport qilishni birlikte cheklesh kélishimi tüzdi” namliq xewerge qarighanda, mikro özek ishlepchiqirishta aldinqi qatarda kétiwatan bu 3 dölet, yérim ötküzgüch özeklirini herbiy esliheler yasashqa we kishilik hoquqni depsende qilishqa ishlitiwatqan xitayning özek yolini késip tashlash qararigha kelgen. Ötken yili 10-ayda baydén hökümiti amérikaning xitayni mikro özek bilen teminlishige xatime béridighanliqini jakarlighan idi.

“Gérmaniye awazi” radiyosining 30-yanwardiki “Fiji, béyjing bilen bolghan saqchi hemkarliqigha xatime berdi, mutexessisler buni ‛xitayning qara niyitige bérilgen zerbe‚ dep atidi” namliq xewerge asaslan'ghanda, chong-kichik 300 din artuq araldin terkib tapqan atlantik okyandiki aral döliti fijining yéngidin saylan'ghan prizdénti sitiwéni rabuka xitay bilen bolghan saqchi hemkarliqini üzüp, awistraliye we yéngi zélandiyege bilen bolghan munasiwetni xitay bilen bolghan munasiwetning ornigha dessetken.

“Gérmaniye awazi” radiyosining 29-yanwardiki “Xeyir-xosh xitay, merbaha türkiye: uganda xitay shirketliri bilen bolghan kélishimni emeldin qaldurdi” namliq xewerde bayan qilishiche, uganda hökümiti xitayning dölet igilikidiki karxaniliri bilen 2015-yili imzalighan tömüryol qurulushigha a'it kélishimni emeldin qaldurup, bu sahede türkiye bilen toxtam tüzgen we ish bashlighan. Türkiyening 1500 shirkiti xitayning qerz toziqigha ilinip qélip burnigha yégen afriqa ellirige yéngidin meblegh sélishqa bashlighan, ular afriqadiki xitay shirketlirining ornini igileshke ötken.

Yoquriqi weqelerning hemmisi 2023-yili 1-ayning axiridiki birqanche künde yüz bergen bolup, xitayning yéngi yili yéterlik derijidiki “Shum xewerler” bilen tolghan. Gérmaniyediki siyasiy közetküchilerdin gheyur qurbanning bildürishiche, iqtisadiy menpi'et seweblik xitay bilen hemkarliqlar ornatqan nurghunlighan döletler, eslide medeniyet we idé'ologiye jehettin xitay bilen héchqandaq ortaghliqi bolmighan döletler bolup, ular xitay iqtisadining chöküshi, xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliq jinayetliri seweblik obrazining sunushi bilen xitaydin asta-asta özlirini tartishqa bashlimaqtiken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.