Mutexessisler: “Xitay özi kolighan origha özi chüshti”

Xitay iqtisadini közitiwatqan mutexessisler xitayning mewjut iqtisad modélining dawam qilalmaydighanliqini, shunga xitay iqtisadining yaxshilinishida héchbir ümidning yoqluqini ilgiri sürmekte.

Tonulghan mutexessis we “Wol-sitrét zhurnili” (The Wall Street Journal) ning obzorchisi woltir rasil mid (Walter Russell Mead) xitay iqtisadi heqqide bir parche maqale yézip, xitayning özi kolighan origha özi chüshüwatqanliqini, xitay iqtisad modélining dawam qilalmaydighanliqini we xitay kommunist partiyesi üchün islahat élip bérishning bek xeterlik ikenlikini ilgiri sürgen. Woltir rasil mid buning asasliq sewebini töwendiki jümliler arqiliq izahlighan:

“Xitay nopusi aziyiwatqan bolsimu, lékin dölette 90 milyon'gha yéqin turalghu öy quruq halette turuwatidu. Öy-mülük shirketliri qerzlirini qayturalmaywatidu. Pirogrammilarni, yeni öz chiqimlirini uzundin buyan öy-mülük shirketlirige yer sétish arqiliq teminligen yerlik hökümetler qerz patqiqigha gherq boluwatidu. Xitay hökümitining righbetlendürüshi bilen, xitay a'ililiri yighqan omumiy meblighining %80 ge yéqin qismini öy-mülükke salghanidi. Hazir bezi yerlerde 2021-yilidin buyan öy bahasi texminen %30 chüshüp ketti. Istémalchilar chiqimini tizginlimekte. Sana'ette tapqan paydisi ötken bir yilda %17.8 Töwenlidi. Yashlarning ishsizliq nisbiti dawamliq ashmaqta. Yawropa we amérika xitaygha qarshi yéngi tamozhna béjini pilanlawatidu. Bankilar qerz bérishni xalimaywatidu, chet ellikler meblegh sélishni xalimaywatidu”.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Radiyomiz ziyaritini qobul qilip, woltir rasil midning yuqiriqi xitayning özi kolighan origha özi chüshüwatqanliq pikirge qoshulidighanliqini bayan qilish bilen birlikte xitay iqtisadining yaxshilinishida héch bir ümidning yoqluqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Xitay éniqla özi kolighan origha özi chüshti. Xitayning iqtisadiy siyasiti istémalni töwenlitip, meblegh sélishni ashurushni meqset qilidu. Hazir xitayda mebleghning köpiyishi pul paxalliqi peyda qilidighan derijige yetti. Pul paxalliqi xitayda istémalni yoqitip, iqtisadni töwenlitish basquchida turmaqta. Uning üstige xitayning hökümitining uni tosush üchün qilalaydighanliri nahayiti az. Epsus, xitay hökümitining iqtisadni tereqqiy qildurush üchün alghan tedbirliri emeliyette pul paxalliqigha bolghan bésimini téximu ashuruwatidu, chünki ular sana'etni téximu tereqqiy qildurmaqchi boluwatidu. Hazir xitay iqtisadi üchün ümid yoq”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) xitayda bir yürüsh iqtisadiy mesililerni hel qilish üchün meblegh sélishni östürüsh, sana'etni tereqqiy qildurush we éksport miqdarini ashurush tedbirlirini emes, eksiche bazar we iqtisadiy qurulma islahati élip bérishi kéreklikini ilgiri sürdi. Yeni xitayning qattiq qol siyasitini özgertish kéreklikini alahide tilgha aldi. U mundaq dédi

“Xitayda ishlar özgerdi. Xitayning iqtisadida chong burulush bolmaqta, yeni nacharlashmaqta. Ishlepchiqirish xitay soda we iqtisadining yadroluq qismi. Emma emgek küchining tennerxi burunqigha qarighanda bek yuqiri. Shunga bezi shirketler xitayda emgek küchining tennerxi yuqirilap ketkechke, shirketlirini erzan bahaliq emgek küchi bolghan bashqa yerlerge yötkiliwatqanliqini körüwatimiz. Biz xitayda döletning iqtisad üstidiki qattiq qolini körüwatimiz. Xitayda kishilerning erkin pul tapalaydighan, dölet qattiq kontrol qilmighan erkin bir sistéma bolushi kérek. Lékin xitayda, iqtisadiy pa'aliyet qattiq tekshürüsh we kontrol qilin'ghan bir muhitta élip bériliwatidu. Méningche xitay hökümiti özining iqtisadigha tutqan pozitsiyesini özgertip, maslishishchan we yumshaq qol bolushi kérek”.

Halbuki amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi (RAND Corporation) istratégiye we xewpsizlik mutexessisi raymond ko (Raymond Kuo) xitayda islahat élip bérishning siyasiy jehettin bek xeterlik ikenliki eskertip mundaq dédi:

“Xitay iqtisadini yaxshilashning birdinbir yoli bolsa, xitayda a'ililerning kirimini ashurush, ularning köprek istémaligha kapaletlik qilishtur. Eger bundaq bolmisa, bu, siyasiy jehette xeterliktur, chünki ammigha istémal qilishning toghra ikenlikige ishench bérelishi kérek. Xitay hökümiti xitay xelqige éhtiyaj yaki qiyinchiliq künler üchün pül téjep qélishni oylimisingizmu yaki ensirimisingizmu bolidu dégen signal we ishenchni bérelishi kérek. Xitayda ünümlük dawalash sistémisi, ijtima'iy kapalet torini berpa qilishi kérek. Lékin bularni berpa qilish heqiqeten qimmetke chüshidu. Bularni berpa qilish üchün siyasiy tériki küchlük, iqtisadi küchlük we munasiwet da'irisi nahayiti keng bolghanlardin pul we bayliqlarni élip da'imliq istémalchilargha bérish kérek. Bu, xitayda nurghun kishilerni bi'aram qilidu, bolupmu nurghun küchlük kishilerni bi'aram qilidu. Bu sewebtin, xitayda islahat élip bérish siyasiy jehettin bek xeterlik”.