Xitayning “Shinjang güllirining toyluqi erzan” élanlirini hökümet qollighan

Yéqinqi mezgillerdin buyan, xitayning “Dowyin” qatarliq ijtima'iy taratqu supilirida, Uyghur qizlirining xitaygha tégishide millet perqining héchbir tosalghu bolalmaydighanliqini teshwiq qiliwatqan widiyolar keng tarqalmaqta.

Uyghur diyarida xitayning irqi qirghinchiliq siyasiti bilen oxshash bir waqitta dawamlishiwatqan, Uyghur qiz-ayallirining xitay erliri bilen toylashturulushidin ibaret, hökümet qollighan “Nikah” mesilisi, xelq'aradiki her sahening diqqitini tartqan we küchlük tenqidini qozghap kéliwatqan mesile. Uyghur kishilik hoquq qurulushi 2022-yili 11-ayda élan qilghan “Uyghur ayallirining mejburiy toylashturulushi: xitay hökümitining sherqiy türkistandiki milletler ara toylashturush siyasiti” namliq doklatida, Uyghur ayallirini xitay erliri bilen toplashturush siyasitini “Xitayning dölet siyasiti süpitide sistémiliq ijra qiliwatqan, Uyghurlarni xitay jem'iyitige singdürüwétishni meqset qilghan bir taktika”, dep körsitilgenidi.

Xitay erlerni jelp qilish élani: “Uyghur qizlirining toyluqi erzan”

Xitay hökümiti siyaset, teshwiqat we her jehettin qollash arqiliq Uyghur qizlirini xitay erliri bilen toylashturushni yenimu ilgiri sürmekte. Her xil shekil her xil isimlarda yéza-kentlergiche, mexsus Uyghur qizlirini xitay erliri bilen toy qildurushni meqset qilip quruluwatqan atalmish layiq tonushturush shirketliri, nöwette ashkara halda, Uyghur qizlirini “Chirayliq” dep bazargha sélishtin éship, ularni “Toyluqi erzan”, “Ichkiri ölkilerde bir xotun alghan toyluqqa, Uyghur qizidin ikkini alghili bolidu”, “Uyghur qizliri xitay erlirining köyümchanliqigha amraq” dégendek bolmighur söz-ibarilerni ishlitip élan béridighan halgha yetken.

Buning bilen iqtisadiy bésim, éghir toyluq, jinsi tengpungsizliq qatarliq sewebler bilen boytaq qéliwatqan milyonlarche xitay erliri üchün tépilmas purset yaritilmaqtiken.

“Élan: Uyghur gülige öylenmekchi bolsingiz nerqi 30 ming yüen, 10-20 künde ishingiz pütidu”

Muhajirettiki Uyghurlarda endishilik ghulghulilargha seweb boluwatqan shundaq bir élanni misal élish mumkin. Yeni “Shinjang süy yüen layiq tonushturush shirkiti” yéqinda özining dowyin we ündidar supisida hetta mundaq bir élan tarqatqan. Uningda “‛Uyghur güli‚ ge öylinishni arzu qilidighan xitay erler 30 ming yüen pul qoysila, shirkitimiz uning yol we yataq chiqimlirini üstige alidu, razi bolghudek qizni tonushturup 10 kündin 20 kün ichidila, toy xéti béjirip bérimiz” déyilgen.

Ularning 24 sa'et mulazimet qilimiz dégen élanlirigha asasen, xotenning waqti boyiche yérim kéche 12 bolup qalghinigha qarimay téléfon urup sinap körduq.

 Derweqe téléfonni bir Uyghur ayal aldi, emma arqidinla uning sözini bir xitay tartiwaldi-de, ündidar bilen alaqilishishni telep qildi. U téléfonimizning chet eldin ulan'ghanliqini bayqidi bolghay, so'allirimizgha jawab bermeyla Uyghur ayalni: “Buning qesten shirkitimizning tégini igilewatqanliqini perq ettmidingmu?…” dep eyiblidi. Arqidin u yene turupkini qolgha aldide-: “Séning bu so'alliringgha sarang bolup qalghan ademla jawab béridu!…” déginiche téléfonni üzüwetti. Bu téléfon nomuri qayta ulanmidi.

Xitaylargha Uyghur we bashqa millet qizliridin layiq izdeshni tijaret kespi qiliwalghan shirketlerning asasen, hökümet qollishi bilen xitaylargha tégip a'ile qurghan Uyghur ayallar we ularning xitay erliri teripidin échilip, ish élip bériwatqanliqi inkas qilinip kelmekte idi. Hazirqi xitaygha tégish yuqiri dolqunida ularning rolighimu sel qarashqa bolmaydiken.

“Shinjang süy yüen layiq tonushturush shirkiti” ning emeliyette bir ay ilgirila yeni 2024-yili 12-ayda, xoten sheher gülbagh yoli, yung'en ahaliler rayonidiki melum turalghu öyning adrésida tizimge aldurulghan shexsi shirket ikenliki melum boldi.

 Uyghur qizlirining xitay ölkiliridin kelgen xitay erler bilen tonushup 3-5 kün ichidila téz sür'ette toy qiliwatqanliqidek hetta ularning xitay ölkilirige bérip yashashqimu maqul boluwatqanliqidek heyran qalarliq hadisilerge a'it sinlar ijtima'iy taratqularni qaplimaqta. Muhajirettiki Uyghurlar bu halni irqi qirghinchiliqtiki Uyghur jem'iyiti yüzlen'gen yéngi kirizis we endishilik mesile süpitide ghulghula qilmaqta.

 Bolupmu, yéqindin buyan atalmish layiq tonushturup shirketlirining, Uyghur qizlirigha qarita milliy kemsitish, hetta jinsiy kemsitish söz ibarilirini ishlitip élan bérishidek ehwallarning meydan'gha kélishige yéshil chiragh yéqilishta xitay hökümitining qandaq rol oynawatqanliqini igilesh üchün jaylargha qarita téléfon ziyariti élip barduq, xoten wilayiti guma nahiyesining xelq ishliri idarisining nikah ishlirigha mes'ul ishxanisining téléfoni élindi.

 Téléfonni alghan xitay ismini déyishni xalimidi. U Uyghur élidiki layiq tonushturush orunlirining xitay erlirige bériwatqan “Shinjang güli bilen toy qilish” élanida, “Uyghur qizlirini kemsitidighan, ularni sodigha aylanduruwatqandek, insaniy exlaqqa sighmaydighan ashkara élanlarni bérelishide hökümetning qollishi barmu yoq? bu qanun'gha xilap emesmu?” dégen so'alimizgha biwasite jawab bérishtin özini qachurdi. Emma u, “Nikah erkinliki” heqqide xitay teshwiqat bayanlirini yaghdurdi:

“Elwette bu xil sinlarning kengri tarqiliwatqanliqining özila shuni körsitip turuptu, éniq éytalaydighinimiz shuki Uyghur qizliri bilen xitay erlerning öz ara toy qilishida héch qandaq mesile yoq, qanun'ghimu, insaniy exlaqqimu xilap emes. Dölet tereptin éytqanda qizghin qollaydu, bu dégen milletler ittipaqliqi weziyitini ilgiri süridighan eng yaxshi ehwal tursa. Uning üstige iqtisad a'ilidiki nurghun mesililerning yéshilishide halqiliq rol oynaydighan bolghachqa, iqtisad tereptin qanche zor kapalet bérelise elwette toy ishlirini téximu asanlashturidu emesmu?!”

Uningdin yene: “Bu xil xitay erge toy qilidighan Uyghur qizliri némishqa yéqinqi yillarda pewqul'adde köpeydi? ularning hetta ichkiri ölkilirige köchüp bérip yashashqa razi bolushigha néme türtke boluwatidu? ” dep soriduq.

U, puxta teyyarliqi bar teshwiqat xadimidek rawan sözlep mundaq dédi:

“Az sanliq milletning ortaq tili ma'aripi zor derijide omumlashti, éliwatqan bilim da'irisi hazir ichkiri ölkilerning sewiyesidin qélishmaydu. Qatnashmu tereqqiy qilip öz ara bérip kélish asanlashti. Xitaylar bu yerge kéleligendin kéyin bularmu ichkiri ölkilerge kireleydu dégendek, ularning idiyesi échilghandin kéyin, elwette jem'iyetningmu ularni qobul qilishi asanlishidu-, de” .

Xitay kadir: “Ular ichkiri ölkilerge bérip yashighanda, jem'iyet we a'ile bésimigha uchrashtin qutulup qalidu”

Uningdin yene: “Hökümet qollaydu dédingiz, undaqta, bu xil nikah a'ile bashliqlirining qarshiliqigha uchrighanda hökümet xizmiti qiliwatqanlar bérip ulargha xizmet ishlemsiler? tosalghularni qandaq hel qilisiler?” dep soriduq.

Xitay kadir mundaq dédi: “Rastini éytsam, bu jehette biz xéli yaxshi xizmetlerni ishlep kelduq. Heqiqeten tosalghularmu omumyüzlük mewjut buni yaxshilash pursitimu bar emeliyette. Adette xitay a'ililiri balilirining az sanliq milletler bilen toy qilishigha qarshi chiqip ketmeydu. Peqet shinjangdiki az sanliq millet ata-anilarning qobul qilishi tesrek, heqiqeten jiq. Ulargha azab élip kélidu. Eger a'ile tereptin bundaq tosalghugha yaki diniy örp-adet, we yaki bashqa tosalghugha uchrighanlar ichkiri ölkilerge köchüp bérip yashighanda, a'ile yaki jem'iyetning bundaq bésimidin qutulup qalalaydu.”

U, axirida bizning “Hökümet tereptin Uyghur-xitay nikahlishishini melum san'gha yetküzüshtek pilani barmu? ” dep sorishimizghila, derhal sezgürlük bilen téléfonni üzüwetti.

Bu yenila “Mejburiy nikah”!

Mutexessisler izchil halda, xitay meyli qandaq perdazlimisun, Uyghur irqi qirghinchiliqi siyasiti yürgüzülüwatqan bir peytte meydan'gha kéliwatqan bu xil Uyghur qizlirining xitay erlirige nikahlinish hadisilirini Uyghurlarni éritip yoqitish, pütünley assimilyatsiye qilishni meqset qilip élip bériliwatqan, hökümet qollishidiki “Mejburiy nikah” dep atap kelmekte.

Uyghur irqi qirghinchiliqining Uyghur medeniyitige körsitiwatqan tesirliri üstide inchikilik bilen tetqiqatlar élip bériwatqan amérikaliq Uyghurshunas, doktor derrén baylér (Darren Byler) , özining Uyghur xitay toylirigha munasiwetlik yéqindin buyan keng tarqalghan élan we teshwiqatlargha qarita mulahizisini otturigha qoyup mundaq dédi:

“Kengri tarqiliwatqan bu xil sinlar xitay erlirige tégiwatqan Uyghur ayallirining intayin téz köpiyiwatqanliqini körsitip bermekte. Buning sewebini bir qanche tereptin dep qaraymen. Biri, Uyghur ayallirigha qarita keng kölemlik teshwiqat bar. Xitay erlirini Uyghur élige kélip, ajiz ehwalda qalghan Uyghur ayalliri bilen toy qilishqa ilhamlandurmaqta. Ular buni kelgüside Uyghur jem'iyitidiki normalliqqa aylandurmaqchi. Men yéqinda Uyghur diyarini ziyaret qilip qaytip kelgenler arqiliq igilishimche, bu xil nikahni qobul qilghuchilar ichide, sheher muhitidiki a'ililerde yashighanlar köprek bolup, ular xitay tilida téximu köp terbiye alghanlar, yene biri, ular xitay bilen nikahlinishni özlirige nisbeten qoghdinish bilen teminliyeleydu dep qaraydu. Uyghurlar buni xitaylarning medeniyet jehettin oxshashmasliqni hörmetlesh we pul qatarliq shekillerdiki wediliri we yaki héch bolmighanda jem'iyettiki “Yéngi normal” liq süpitide qobul qilishqa qistalmaqta. Yézilardiki a'ililerning buni qobul qilishi nisbeten qiyin, ularning xitay jem'iyiti bilen bir gewdilishishi bir qeder teske toxtisimu, emma hazir bundaq ehwallar téximu köp yézilardimu peyda bolushqa bashlighandek qilidu.”

Doktor derrén baylér yene Uyghurlarning hazirqi weziyette xitaylar bilen toylishishqa maqul bolmaqtin bashqa tallishi yoq ikenlikini ilgiri sürüp mundaq dédi:

“Méning hés qilishimche, bu xil nikahni qobul qilghan Uyghur a'ililirining bu toygha qoshulushtin bashqa tallishi yoq. Eger ular özliri, a'ilisi, balilirining kelgüsini oylighanda, perzentlirining xitaygha assimilyatsiye bolushigha razi bolush arqiliq özlirining xitay hökümitige bolghan sadaqitini körsitishke mejbur. Bu menidin éytqanda, gerche dölet bu xil assimilyatsiye qilishni mejburlash shekilliride tangmighan teqdirdimu, bashqa tallash qoymighan ehwalda, u yenila ‛mejburiy nikah‚ tin bashqa nerse emes. Eger ular bu nikahni maqul körmise, türmige kirishi yaki bashqa yaman aqiwetlerge uchraydighanliqi éniq. Ular qattiq bésim astida bu xil nikahqa maqul bolmay amali yoq. Yash Uyghur ayallarning bolsa téximu küchlük bésim astida ikenlikini hés qilish tes emes méningche.”

Buning aldida, Uyghur diyarida mexsus Uyghur qizlirining xitay ölkilirige bérip turmushluq bolushi üchün qurulghan layiq tonushturush orunlirining hökümet teripidin layihelen'gen we “Dölet siyasiy bixeterlikni qoghdash idarisi” hemde “Xelq ishliri idarisi” qatarliqlarning qollishi astida mulazimet élip baridighanliqi ashkarilan'ghanidi.

Yéqinda yene qeshqer mekittiki bir layiq tonushturup shirkitining xojayini, özige oxshash “Uyghur xitay toylashturush” shirketlirining, 2024-yilidin bashlap hökümetning qollishi bilen xitay ölkiliridiki xéridarlargha mulazimet qilish üchün, Uyghur rayonining her qaysi nahiyelirigiche échilghanliqini ashkarilighanidi.