Xitay “Shinjang paxtisi” ni bayqut qilghan amérika shirketlirige tehdit salghan

Xitay soda ministirliqi amérikaning PVH guruhi igidarchiliqidiki kalwin klayin (Calvin Klein) we tomi xilfigér (Tommy Hilfiger) shirkitining Uyghur élidin mal sétiwélishtin özini qachurghanliqi üchün tekshürüsh bashlatqan. Mutexessisler xitayning bu herikitini amérikining jazasigha ri'aye qilip, shu boyiche ish qilghan shirketlerge jaza yürgüzüp öch almaqchi boluwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” ning (The Global Times) 24 séntebirdiki xewirige asaslan'ghanda, xitay soda ministirliqi PVH igidarchiliqidiki kalwin klayin we tomi xilfigérning shinjang mehsulatlirini bayqut qilghanliqi üchün tekshürüsh bashlatqan. Xewerde mundaq déyilgen: “Amérikining PVH guruhi normal bazar soda pirinsiplirigha xilapliq qilish, alaqidar xitay shirketlirining qanunluq hoquqi we menpe'etige ziyan sélish, xitayning igilik hoquqi, bixeterliki hem tereqqiyat menpe'etige xeter yetküzüsh gumani peyda qilghanliqi üchün bu tedbirler élindi”.

Xitay soda ministirliqi seyshenbe küni bergen bayanatida, shinjang Uyghur aptonom rayonigha munasiwetlik mehsulatlargha munasiwetlik normal bazar soda pirinsipigha xilapliq qilghanliqi gumani bilen amérika PVH shirkitini “Ishenchsiz shirketler tizimliki” astida tekshürüshke bashlighanliqini hemde uninggha munasiwetlik tedbirlerni qollinidighanliqini éytqan. Shuning bilen bir waqitta, PVH guruhining “Shinjang mehsulatliri” ni sétiwélishta kemsitish xaraktérlik ishlarni qilmighanliqi heqqidiki ispatlarni xitay soda ministirliqigha 30 kün ichide tapshurushi kéreklikini bildürgen.

PVH Ning tashqi alaqe mu'awin re'isi elisin rappaport (Alison Rappaport) xitay soda ministirliqining yuqiriqi bayanatigha chüshenche bérip mundaq dédi: “Shirket siyasitige asasen, biz tijaret qiliwatqan barliq dölet we rayonlardiki barliq qanun-nizamlargha qattiq emel qiliwatimiz. Biz xitay soda ministirliqi bilen alaqilishiwatimiz hemde alaqidar belgilimilerge uyghun shekilde jawab qayturimiz”.

Amérikidiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) xitay soda ministirliqining bayanatigha inkas qayturup mundaq dédi: “Bu, xitayning amérikining shinjang rayonigha yürgüzgen iqtisadiy jazasigha qaritilghan bolup, amérikining jazasigha ri'aye qiliwatqan shirketlerge jaza yürgüzüp öch almaqchi boluwatidu. Bundaq qilish xitayghimu we bashqilarghimu paydisiz. Amérikining shinjang rayonigha yürgüzgen jazasi démokratiye üchün paydiliq. Kalwin klayin'gha oxshash bir shirket mallirini asasen xitayda ishlepchiqarsimu, xéridarliri dunyaning hemme yéride bar. Xitayning bu qilmishi chet el shirketlirini xitaygha dawamliq meblegh sélishtin ümidsizlendüridu. Xitayning xalighanche öch élish herikiti amérikining qimmet qarishi we yawropaning qimmet qarishigha zit. Xitay dölet halqighan shirketlerge öz dölitining qanunlirigha emel qilmasliqni teshebbus qiliwatidu we pütün dünyagha bu signalni bériwatidu. Kalwin klayin shirkitining merkizi nyu-yorkta. Kalwin klayindin bizning (amérikining) qanunlirigha emel qilmay xitayning qanunlirigha emel qilishini telep qiliwatidu”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) xitay soda ministirliqning PVH shirkitige bashlighan tekshürüshini xitayning amérikining shinjang rayonigha yürgüzgen iqtisadiy jazasigha qarshi élin'ghan tedbir ikenlikini we buning sewebining Uyghur élidiki qebih siyasetlirini qoghdash hem aqlash ikenlikini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

“Méningche bu dölet halqighan shirketlerge, shinjangda tijariti bar shirketlerge yürgüzülgen jaza we bashqa cheklimilerge boy sunmasliq toghrisida bérilgen küchlük signal. Elwette bundaq qilishning sewebi Uyghur rayonidiki qebih siyasetlirini qoghdash we aqlash, Uyghur rayonining bazar küchige tolghan meblegh sélish we ochuq soda rayoni ikenlikni namayan qilish. Bu nahayiti külkilik ehwal. Bu arqiliq hökümet chong shirketlerning bu rayonda pa'aliyet qiliwatqanliqini körsitip béridu”.

Uyghur élide Uyghurlarni asas qilghan musulmanlarning keng kölemde qolgha élinip, mejburiy emgekke sélin'ghanliqi ispatlan'ghandin kéyin, amérika qatarliq gherb döletliri Uyghur élidin kelgen mehsulatlarni chekleshke bashlighanidi. Tetqiqatchilar Uyghur élide paxta ishlepchiqirishning Uyghur mejburiy emgiki bilen bulghan'ghanliqigha a'it köpligen pakitlarni otturigha qoyghanidi. Xitayda chiqidighan paxtining %90 tin köprekining Uyghur élide ishlepchiqirilidighanliqi melum.

Amérika hökümiti 2021-yili 6-aydin bashlap “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha asasen, xitayda ishlepchiqirilghan we Uyghur mejburiy emgiki bilen chétishliq dep éniqlan'ghan mehsulatlarni qara tizimlikke élip, ularning amérika chégrasidin kirip bazargha sélinishini tosqan idi. Amérika weten xewpsizliki ministirliqining 16-maydiki bayanatida körsitilishiche, Uyghur mejburiy emgiki bilen ishlepchiqirilghan paxta mehsulatlarning amérika bazirigha kirishining aldini élish üchün, xitayning paxta tijariti bilen shughullinidighan 26 shirkiti qara tizimlikke kirgüzülgen.

Doktor hénrik shajiwskining bildürüshiche, eger dölet halqighan shirketler özliri turushluq döletning xitaygha bergen jazasigha emel qilip, shinjangdin kelgen mejburiy emgek mehsulatlirini cheklise, ularning xitaydiki tijariti öch élish xaraktérlik zerbige uchrishi mumkin iken. U mundaq dédi: “Eger siz xitayda tijaret qilmaqchi bolsingiz, bashqa jaylarning qa'idisige emes, xitayning qa'idisige emel qilishingiz kérek. Bu xil ehwal teminlesh zenjiridiki mejburiy emgiki heqqide téximu köp yochuqlargha yol achidu. Elwette, soda toghrisidiki bezi exlaqi mesililerde muresse qilishqa toghra kélidu. Shunga dölet halqighan shirketler xitayda tijaret qilish-qilmasliq heqqide bir qarargha kélishi kérek”.