Хитай билән явропа иттипақи арисида сода уруши башланса, бу уйғурларға қандақ тәсир көрситиду

Мюнхендин ихтиярий мухбиримиз әкрәм тәйярлиди
2024.04.18
yawropa-ittipaqi-xitay-bayraq-hojjet-AP 2015-Йили 28-сентәбир бейҗиңдики диявйүтәй дөләт меһманханисида өткүзүлгән 5-нөвәтлик хитай-явропа юқири дәриҗилик иқтисад вә сода сөһбәт йиғинидин кейин, вәкилләр һөҗҗәт алмаштурушқа тәйярлиниватқан көрүнүш. 2015-Йили 28-сентәбир, бейҗиң
AP

“фирансийә авази радийоси” 17-апрел елан қилған “агаһландуруш: хитай билән явропа иттипақи оттурисида омумйүзлүк сода уруши хәвпи мәвҗут” намлиқ хәвиригә асасланғанда, мубада хитай вә явропа иттипақи рәһбәрлири дәрһал бир ариға келип зиддийәтләрни һәл қилмиса, икки тәрәп оттурисида омумйүзлүк сода уруши башлинип кетидикән. Бу урушниң асаслиқ от пилтиси, хитайниң пакиз енергийә мәһсулатлирини явропа базарлирида төкмә қилип сетишидин ибарәт икән. Охшаш мәсилә нөвәттә америкадиму йүз бериватқан болуп, хитай мәһсулатлириға юқири таможна беҗи қоюш яки хитай һөкүмитиниң толуқлима мәблиғи билән төкмә қилинип сетиливатқан хитай маллирини чәкләш, әмәлийәттә америка вә явропаниң бихәтәрлик тәдбирлириниң бир тәркиби қисми һесаблинидикән

Мәлум болғинидәк, 2023-йилиниң ахирқи мәзгиллиридин етибарән хитайниң токлуқ аптомобиллири явропа базарлириға төкмә қилинишқа башлиди. Униңдин илгири болса, хитайниң күнтахтилири явропа базарлирини қаплап болғаниди. Еғир дәриҗидики баравәрсиз риқабәт пәйда қилған бу вәзийәт явропа иттипақи үчүн чоң баш ағриқиға айланғаниди. Мисал үчүн: германийәниң әң чоң аптомобил ширкити болған волкисваген ишләпчиқарған токлуқ аптомобилниң базардики баһаси 39990 явро болған болса, охшаш сүпәттики хитайниң токлуқ аптомобилиниң баһаси 29999 явро иди. Оттуридики 10000 явро пәрқ германийә аптомобиллириниң истиқбалиға еғир хирис пәйда қилғаниди.

Явропа иттипақи өз вақтида хитайниң бу мәһсулатлириға уйғур мәҗбурий әмгикиниң қан-тәри сиңгәнлики сәвәблик әмәс, бәлки хитайниң әрзан таварлириниң явропа иқтисадиға елип келидиған еғир зиянлири сәвәбидин хитай һакимийитиниң хитай ширкәтлиригә бериватқан толуқлима ярдәмлирини тәкшүрүш арқилиқ адаләтсиз сода риқабитигә хатимә беришни қарар қилған болсиму, әмма бу қарарни дәрһал иҗра қилалмиғаниди.

4-Айниң 15-күнигә кәлгәндә, явропа иттипақи тәкшүрүшни башлиғанлиқини җакарлиди. Бу тәкшүрүшниң ялғуз хитайниң токлуқ аптомобиллири биләнла чәкләнмәйдиғанлиқи, буниңға йәнә хитайниң қуяш енергийәси батарейәси вә шамал күчи турубинисиниңму қошулуп тәкшүрүлидиғанлиқи аян болди. Бу тәкшүрүшкә хитай һакимийити изчил һалда қаттиқ қарши туруп кәлгәниди. Германийә баш министири олаф шолизниң хитай зиярити дәл мушу мәзгилгә тоғра кәлгән болғачқа, униң зияритиниң мәғлубийәт билән ахирлишиши бир муқәррәрликкә айлинип қалған болса керәк.

Әгәр явропа иттипақи билән хитай оттурисида расттинла сода уруши башланса, буниң ирқий қирғинчилиққа учраватқан уйғурларға қандақ тәсири болуши мумкин?

Түркийәдики истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәмниң қаришичә, явропа иттипақи билән хитай оттурисидики сода уруши тар яки кәң даиридә болуп, икки шәкилдә елип берилиши мумкин икән. Униң әскәртишичә, әгәр бу сода уруши башланса, уйғурлар үчүн хәлқара сәһнидә техиму пайдилиқ бир имканийәтләр барлиққа келидикән.

“фирансийә авази радийоси” ниң мәзкур темиға мунасивәтлик “явропа иттипақи хитайниң дәриҗидин ташқири ишләпчиқириш вә һөкүмәт толуқлимисиға қарши тәкшүрүшни башлиди” намлиқ йәнә бир хәвиридә явропа иттипақи билән хитай оттурисида йүз бериш еһтимали болған сода урушиға даир мәлуматларға техиму кәң орун берилгән. Хәвәрдә “хәлқарада муһитни қоғдаш тәшәббуси күнсери күчийиватқан бир вақитта, хитайниң һәм әрзан, һәм пакиз енергийә мәһсулатлириға ғәрб әллири немә үчүн қарши чиқиду? ” дегән бир соал оттуриға қоюлған. Бу соалға явропа ақиллар амбири вә явропа ташқи мунасивәтләр комитети гио-иқтисад тәтқиқат оргининиң мәсули агат демарий (Agathe demarais) явропа комиссийәсиниң риқабәт ишлири мутәхәссиси маргарет вестагер (Margaret Vestager) ниң сөзидин нәқил елип җаваб бәргән. Униң җавабини аз дегәндә төвәндики бирқанчә нуқтиға йиғинчақлаш мумкин:

Бири, һазир дунядики токлуқ аптомобилларниң батарейәсиниң төттин үч қисми, қуяш енергийәси батарейәсиниң 80 пирсәнти, шамал күчи енергийәсиниң 40 пирсәнтини ишләпчиқириш хитайниң қолиға мәркәзләшкән болуп, явропа дөләтлириниң охшаш саһәдики қурулушлири тәһдит астида қалған. Әгәр явропа дөләтлири хитайниң әрзан баһадики бу пакиз енергийәсигә тайинишни давамлаштурса, хитайға болған бағлиниши техиму күчийип, хитайсиз өрә туралмайдиған вәзийәт келип чиқидикән.

Иккинчиси, хитай дөлитиниң толуқлима мәблиғи билән ишләпчиқириливатқан пакиз енергийә мәһсулатлири еһтияҗдин зор дәриҗидә ешип кетиватқан болуп, бу әрзан мәһсулатлар явропаниң өзидә ишлиниватқан мәһсулатларниң базирини өлтүрмәктикән. Буниң ақивитиму явропа санаитини хараб қилиш, хитайға болған беқинишни давамлиқ күчәйтиш, явропалиқлар хитайниң сизған сизиқида меңишқа мәҗбур қелиштин ибарәт зор хәтәрни кәлтүрүп чиқиридикән.

Үчинчиси, хитайниң пакиз енергийә мәһсулатлириниң бихәтәрлик тәһдити пәйда қилиш хәвпи зор икән. Йәни хитай мәһсулатлириға, мәсилән хитайда ишләнгән аптомобилларға кишиләрниң шәхсий учурлирини оғрилайдиған юмшақ деталларниң орнитилған болуш еһтималлиқи юқири икән. Кишилик әркинликни қоғдашқа барғансери көп енергийә сәрп қиливатқан явропа үчүн бу чоң хәтәр һесаблинидикән. Нөвәттә явропа миқясида бу һәқтики талаш-тартишлар давам қилмақтикән.

Норвегийәдики вәзийәт анализчиси бәхтияр өмәр әпәндиниң қаришичә, явропа иттипақи билән хитай оттурисидики бу урушни “сода уруши” дәп атиғандин, “әхлақ уруши” дәп атиған мувапиқ икән. Чүнки, хитайниң пакиз енергийә мәһсулатлири әмәлийәттә инсаний әхлаққа ятмайдиған қул әмгикиниң мәһсули икән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.