Xitay bilen yawropa ittipaqi arisida soda urushi bashlansa, bu Uyghurlargha qandaq tesir körsitidu

“Firansiye awazi radiyosi” 17-aprél élan qilghan “Agahlandurush: xitay bilen yawropa ittipaqi otturisida omumyüzlük soda urushi xewpi mewjut” namliq xewirige asaslan'ghanda, mubada xitay we yawropa ittipaqi rehberliri derhal bir arigha kélip ziddiyetlerni hel qilmisa, ikki terep otturisida omumyüzlük soda urushi bashlinip kétidiken. Bu urushning asasliq ot piltisi, xitayning pakiz énérgiye mehsulatlirini yawropa bazarlirida tökme qilip sétishidin ibaret iken. Oxshash mesile nöwette amérikadimu yüz bériwatqan bolup, xitay mehsulatlirigha yuqiri tamozhna béji qoyush yaki xitay hökümitining toluqlima meblighi bilen tökme qilinip sétiliwatqan xitay mallirini cheklesh, emeliyette amérika we yawropaning bixeterlik tedbirlirining bir terkibi qismi hésablinidiken

Melum bolghinidek, 2023-yilining axirqi mezgilliridin étibaren xitayning tokluq aptomobilliri yawropa bazarlirigha tökme qilinishqa bashlidi. Uningdin ilgiri bolsa, xitayning küntaxtiliri yawropa bazarlirini qaplap bolghanidi. Éghir derijidiki barawersiz riqabet peyda qilghan bu weziyet yawropa ittipaqi üchün chong bash aghriqigha aylan'ghanidi. Misal üchün: gérmaniyening eng chong aptomobil shirkiti bolghan wolkiswagén ishlepchiqarghan tokluq aptomobilning bazardiki bahasi 39990 yawro bolghan bolsa, oxshash süpettiki xitayning tokluq aptomobilining bahasi 29999 yawro idi. Otturidiki 10000 yawro perq gérmaniye aptomobillirining istiqbaligha éghir xiris peyda qilghanidi.

Yawropa ittipaqi öz waqtida xitayning bu mehsulatlirigha Uyghur mejburiy emgikining qan-teri singgenliki seweblik emes, belki xitayning erzan tawarlirining yawropa iqtisadigha élip kélidighan éghir ziyanliri sewebidin xitay hakimiyitining xitay shirketlirige bériwatqan toluqlima yardemlirini tekshürüsh arqiliq adaletsiz soda riqabitige xatime bérishni qarar qilghan bolsimu, emma bu qararni derhal ijra qilalmighanidi.

4-Ayning 15-künige kelgende, yawropa ittipaqi tekshürüshni bashlighanliqini jakarlidi. Bu tekshürüshning yalghuz xitayning tokluq aptomobilliri bilenla cheklenmeydighanliqi, buninggha yene xitayning quyash énérgiyesi bataréyesi we shamal küchi turubinisiningmu qoshulup tekshürülidighanliqi ayan boldi. Bu tekshürüshke xitay hakimiyiti izchil halda qattiq qarshi turup kelgenidi. Gérmaniye bash ministiri olaf sholizning xitay ziyariti del mushu mezgilge toghra kelgen bolghachqa, uning ziyaritining meghlubiyet bilen axirlishishi bir muqerrerlikke aylinip qalghan bolsa kérek.

Eger yawropa ittipaqi bilen xitay otturisida rasttinla soda urushi bashlansa, buning irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlargha qandaq tesiri bolushi mumkin?

Türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki soda urushi tar yaki keng da'iride bolup, ikki shekilde élip bérilishi mumkin iken. Uning eskertishiche, eger bu soda urushi bashlansa, Uyghurlar üchün xelq'ara sehnide téximu paydiliq bir imkaniyetler barliqqa kélidiken.

“Firansiye awazi radiyosi” ning mezkur témigha munasiwetlik “Yawropa ittipaqi xitayning derijidin tashqiri ishlepchiqirish we hökümet toluqlimisigha qarshi tekshürüshni bashlidi” namliq yene bir xewiride yawropa ittipaqi bilen xitay otturisida yüz bérish éhtimali bolghan soda urushigha da'ir melumatlargha téximu keng orun bérilgen. Xewerde “Xelq'arada muhitni qoghdash teshebbusi künséri küchiyiwatqan bir waqitta, xitayning hem erzan, hem pakiz énérgiye mehsulatlirigha gherb elliri néme üchün qarshi chiqidu? ” dégen bir so'al otturigha qoyulghan. Bu so'algha yawropa aqillar ambiri we yawropa tashqi munasiwetler komitéti gi'o-iqtisad tetqiqat orginining mes'uli agat démariy (Agathe demarais) yawropa komissiyesining riqabet ishliri mutexessisi margarét wéstagér (Margaret Vestager) ning sözidin neqil élip jawab bergen. Uning jawabini az dégende töwendiki birqanche nuqtigha yighinchaqlash mumkin:

Biri, hazir dunyadiki tokluq aptomobillarning bataréyesining töttin üch qismi, quyash énérgiyesi bataréyesining 80 pirsenti, shamal küchi énérgiyesining 40 pirsentini ishlepchiqirish xitayning qoligha merkezleshken bolup, yawropa döletlirining oxshash sahediki qurulushliri tehdit astida qalghan. Eger yawropa döletliri xitayning erzan bahadiki bu pakiz énérgiyesige tayinishni dawamlashtursa, xitaygha bolghan baghlinishi téximu küchiyip, xitaysiz öre turalmaydighan weziyet kélip chiqidiken.

Ikkinchisi, xitay dölitining toluqlima meblighi bilen ishlepchiqiriliwatqan pakiz énérgiye mehsulatliri éhtiyajdin zor derijide éship kétiwatqan bolup, bu erzan mehsulatlar yawropaning özide ishliniwatqan mehsulatlarning bazirini öltürmektiken. Buning aqiwitimu yawropa sana'itini xarab qilish, xitaygha bolghan béqinishni dawamliq kücheytish, yawropaliqlar xitayning sizghan siziqida méngishqa mejbur qélishtin ibaret zor xeterni keltürüp chiqiridiken.

Üchinchisi, xitayning pakiz énérgiye mehsulatlirining bixeterlik tehditi peyda qilish xewpi zor iken. Yeni xitay mehsulatlirigha, mesilen xitayda ishlen'gen aptomobillargha kishilerning shexsiy uchurlirini oghrilaydighan yumshaq détallarning ornitilghan bolush éhtimalliqi yuqiri iken. Kishilik erkinlikni qoghdashqa barghanséri köp énérgiye serp qiliwatqan yawropa üchün bu chong xeter hésablinidiken. Nöwette yawropa miqyasida bu heqtiki talash-tartishlar dawam qilmaqtiken.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependining qarishiche, yawropa ittipaqi bilen xitay otturisidiki bu urushni “Soda urushi” dep atighandin, “Exlaq urushi” dep atighan muwapiq iken. Chünki, xitayning pakiz énérgiye mehsulatliri emeliyette insaniy exlaqqa yatmaydighan qul emgikining mehsuli iken.