Xitayning Uyghurlargha yürgüzgen basturush siyasiti seweblik xelq'aradiki abruyi chüshmekte?
2019.12.31
Ammiwi axbarat wasitilirining melumatlirigha qarighanda, yéqinqi waqitlarda xitayning xelq'aradiki abruyi barghanséri chüshmektiken. Bolupmu rus, qazaq tilliq metbu'atlarda hemde ijtima'iy taratqularda élan qilin'ghan maqaliler we otturigha qoyuluwatqan pikirler xitayning heqiqetenmu Uyghur élidiki Uyghur we bashqimu türk-musulman xelqlirining insaniy hoquqlirini depsende qiliwatqanliqidin dérek béridu.
Dölet we jem'iyet erbabliri, közetküchiler, zhurnalistlarning körsitishiche, bolupmu amérika dölet mejlisi awam palatasi teripidin Uyghurlar toghriliq qanun layihesining qobul qilinishi, shundaqla yawropa parlaméntining Uyghur élidiki kishilik hoquq krizisi heqqide qarar layihisini maqullishi, dunyaning her qaysi memliketliride xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitige qarshi ötüwatqan zor kölemlik namayishlar xitayning xelq'aradiki abruyining chüshüshige seweb bolmaqtiken.
Xitayning Uyghur élidiki lagérlargha qamash, milliy we medeniyet jehettiki teqiblesh ehwaligha a'it maqaliler hazir xelq'araliq chong metbu'atlarning asasliq témiliridin birige aylinip bolghan bolup, hetta amérika qoshma shtatliridiki “Washin'gton pochtisi”, “Nyu-york waqti”, “Wal strit zhurnili” dégen dangliq gézitlerdimu shuningdek dunyada tesiri bar “Roytérs”, CNN ,BBC, “Eljezire” we bashqa metbu'atlarda xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti izchil keng pash qilinmaqta we tenqid qilinmaqta.
Bulardin bashqa yene, yawropa ellirining shuningdek yene xitay bilen her jehettiki hemkarliqni alahide kücheytip kéliwatqan türkiye, rusiye we bashqa ottura asiya ellirining metbu'atliridimu hazir bu téma toxtawsiz orun éliwatqan bolup, xitay özini qanche aqlisimu, emma xelq ammisi xitayning Uyghur qatarliq musulman xelqlirige yürgüzüwatqan qilmishlirini chüshinip yetmekte.
Rusiye metbu'atlirimu xitayning bu heriketlirige keng orun bérishke bashlighan bolup, moskwada chiqidighan “Nézawisimaya gazéta”, yeni “Musteqilliq géziti” de élan qilin'ghan “Shinjangdiki Uyghurlargha qarshi qaritilghan teqibleshler béyjingning xelq'aradiki abruyini buzmaqta” namliq maqalide éytilishiche, bu yili xitayning bolupmu ikki aptonom rayoni - xongkong mexsus memuriyet rayoni we Uyghur aptonom rayonigha bolghan siyasitide chong xataliqlarni ötküzgen iken.
Maqalide bir yil dawamida xongkongda namayishlarning bésiqmaywatqanliqi namayishchilarning öz hoquqliri üchün toxtimay kürishiwatqanliqi éytilghan. Emdi Uyghur élidiki weziyet heqqide mundaq déyilgen: “Shinjangda bolsa hemme nerse jimjittek. Emma hoquq qoghdighuchilirining melumatlirigha qarighanda, bu muqimliq shuning bilen qolgha kelgenki, da'iriler bir milyon'gha yéqin Uyghurni “Terbiyelesh mekteplirige” orunlashturghan. Xitayning bulargha asasliq asasiy gumani-ularning jihadchilargha qilghan hésdashliqi. Amérika qoshma shtatliri xongkong we éziliwatqan diniy az sanliq xelqlerni qoghdash herikitini qanat yaydurdi.”
Maqalide déyilishiche, hazir iqtisadiy sahedimu xitay üchün bezi qiyinchiliqlar peyda boluwatmaqtiken. Xitay iqtisadining ösüsh süriti 7 pirsentke kémeygen. Bezi mölcherleshlerge qarighanda, 2020-yili u körsetküch yene töwenlishishi mumkin iken.
“T j” tor zhurnilida élan qilin'ghan “Xitay qandaq qilip insan heqlirini buzuwatidu we xitay da'irilirining jazasiz qélishi némige élip kélidu?” namliq maqalide éytilishiche, xitayning hökümran partiyesi özini kommunistik partiye dep hésablisimu, uzundin buyan sotsiyalizm idiyeliri bilen héch qandaq alaqisi yoq iken.
Maqalida mundaq déyilgen: “Xitay xelq jumhuriyiti-bu kapitalistik iqtisadqa ige, özining déngiz chégraliridin sirttiki sün'iy arallar térritoriyesini bésiwélishtin uyalmaydighan hakimmutleq jaza döliti. Xitay yéngi tajawuzchiliq, basqunchiliq bilen aktip shughullanmaqta: afriqa hem jenubiy amérika döletlirini qerz bérip özlirige béqindurmaqta, hazir ular qerzlirini bérelmeywatidu, xitay bolsa ularning bayliqlirini éziwatidu.”
Maqalide xitay da'irilirining öz puqralirinimu her xil jinayetlerde eyiblep, jazalawatqanliqi éytilghan.
Maqalide yene Uyghurlargha alahide orun bérilip, bir yérim milyon Uyghurning yighiwélish lagérlirida tutup turuwatqanliqi, xitayning Uyghurlargha nisbeten qirghinchiliq siyasitini yürgüzüwatqanliqi, hetta Uyghur ayallirigha qarita rehimsiz qirghinchiliq heriketlirini élip bériwatqanliqi ilgiri sürülgen.
Maqalide bir Uyghurning sergüzeshti bérilgen bolup, uningda mundaq déyilgen: “Bashta ular balilargha qur'anni öginishni, andin meschitke bérishni men'i qildi. Kéyin bolsa ramizanni qutluqlashni, saqal östürüshni men'i qildi. Yéngi tughulghan balilargha musulman isimlirini qoyushni meniy qildi. Waqit ötüp, bizning tilimizghimu tegdi. Xitay tilini bilmiseng-ish tapalmaysen. Bizning pasportlirimizni tartiwaldi we bir-birimiz üstidin shikayet qilishni buyrudi. Héch qandaq gunahsiz Uyghurlarni öltürdi hem organlirini késip éliwaldi.”
Maqalide hetta xitayning ichkiri rayonlardiki musulmanlarningmu teqibliniwatqanliqi, xitay qanunlirigha qarshi chiqiwatqanlarningmu lagérlargha soliniwatqanliqi éytilghan.
Mushundaq bir waqitta xitay öz abruyining chüshüwatqanliqini, iqtisadiy jehettin halsizliniwatqanliqini chüshinemdu?
Siyasetshunas jasaral qu'anishalin bu heqte mundaq dédi: “Xitay özining siyasitini yürgüzüwéridu. Uning sherqiy türkistandiki qérindashlirimiz bolghan Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliq musulman milletlerge qarita yürgüzüwatqan siyasiti bu qirghinchiliq siyasettur. Mubada amérika hem gherb elliri xitaygha nisbeten siyasitini özgertse, shu waqittila ehwal özgiridu. Méning pikirimche, hem amérika, hem yawropa ittipaqining herikiti bir yerdin chiqip, xitaygha qarshi émbargolar élan qilsa, shu waqitta bir éniq netije bolidu. Buningda méning gumani yoq. Hazir metbu'atlarda xitay xewpi toghriliq köp nersiler éytiliwatidu. Emma bizning hökümitimiz rehberliri xitaygha bir nechche seperlerni qilsimu, Uyghur, qazaq mesilisini kötürmidi. Hazir bizde xitay bilen alaqilerni saqlap qélish, dostluq munasiwetlirini kücheytish terepdarlirimu az emes. Ular ichide axbarat qorallirimu bar. Xelq köpinche shulargha ishiniwatidu.”
Siyasetshunas ghalim agélé'u'of ependi bolsa, xitayning amérika we yawropa teripidin élan qiliniwatqan iqtisadiy bésimi bilen hésablishish mumkinlikini bildürüp, mundaq dédi: “Bu émbargolarning yenimu kéngiyishi mumkin. Hazirche xitay buni tuymaywatidu. Xitay qazaq, qirghiz, Uyghur oxshash musulmanlarni bir-biridin ayrimayla éziwatidu. Xitay basturush siyasitini ilgirimu yürgüzgen, emma hazir u mushu xelqlerning milliy kimlikini yoqitishqa köchti. Xitay öz xataliqini chüshen'güche kech bolidu. Xitaygha bolghan qarshiliq küchiyidu, shu jümlidin xitaydiki insan heqlirining buzulushini eyibleydighan döletler sanimu barghanséri köpiyidu, dep oylaymen. Buning barliqi xitaygha bolghan ilgiriki köz qarashning selbiy terepke özgirishige élip kélishi mumkin.”
Ghalim agélé'u'of xitayning Uyghur, qazaq we bashqimu xelqler bilen kélishimge kélish ornigha eksiche ulargha nisbeten basturush siyasitini téximu kücheytiwatqanliqini, buning xitayning chong bir xataliqi ikenlikini otturigha qoydi.