Xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan chégra halqighan bésimidiki kona we yéngi taktikiliri
2023.08.01
En'gliyediki shéfild uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqat institutining léktori dawid tobin (David Tobin) we musteqil tetqiqatchi niyrula elima (Nyrola Elima) birlikte teyyarlighan “Muhajirettiki Uyghurlarning dölet halqighan basturushqa uchrishi” dégen témidiki chong hejimlik doklat bu yil 4-ayda élan qilin'ghandin kéyin küchlük diqqet qozghighanidi.
En'gliyening BBC téléwiziyesi 31-iyul küni bu doklat heqqide xewer tarqitip, xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlar we Uyghur üchün pa'aliyet qiliwatqanlargha qaritiwatqan chégra halqighan basturushning kölimini téximu keng jama'etchilikke yorutup bergen.
BBC Téléwiziyesi en'gliyede turushluq Uyghurlardin özini alim dep tonushturghan bir kishini ziyaret qilghan. Alimning déyishiche, xitay saqchiliri awwal uni 6 yildin béri héchqandaq alaqe qilalmaywatqan anisi bilen widiyo arqiliq körüshtürgen. Andin uni en'gliyede boluwatqan pa'aliyetler heqqide uchur ewetishke qistighan. Alimning BBC ge déyishiche, her qétim londonda xitaygha qarshi namayish bolghanda, ular téléfon qilip, bu namayishqa kimlerning qatnishidighanliqini sorighan. Xitay yene uninggha en'gliyediki teshkilat rehberliri bilen yéqindin tonushup dost bolushini, ularni réstoranlargha teklip qilip méhman qilishini, uninggha kétidighan pulni özlirining béridighanliqini dégen.
Saqchi terep hetta alimning tuyuqsiz puldar bolup qélishi guman qozghimisun dep uninggha bir saxta shirket qurup béridighanliqini, del mushu meqset bilen qurulghan bashqa nurghun shirketler barliqini éytqan؛ eger saqchilarning dégenlirige könmise a'ilisining xewpke uchrishi mumkinlikini éytip, uninggha tehdit salghan.
Xitayning chégra halqighan bésimining kölimi yorutup bérilgen bu doklatta en'gliye, türkiye we tayland qatarliq döletlerde yashawatqan 200 din oshuq kishi ziyaret qilin'ghan bolup, bu kishilerning hemmisi xitayning chégra halqighan basturushining ziyankeshlikige ya undaq, ya bundaq shekilde uchrighan kishiler iken. Mezkur doklatning teyyarlighuchisi dawid tobinning radiyomizgha déyishiche, chet'ellerdiki Uyghurlarning hemmisi chégra halqighan bésimning ziyankeshlikige uchrighan bolup, bu ularni xitayda basturush nishani qilin'ghan bashqa ta'ipidikilerdin perqlendürüp turidighan amil iken. U mundaq deydu:
“Bu jehettiki tetqiqatim jeryanida hés qilghinim, shi jinpingdin ilgiri xitay hökümiti peqet öktichi hem pa'aliyetchi Uyghurlarni nishan qilghan. Biraq hazir Uyghurlarning hemmisi teqibge éliniwatidu. Bu jehettin alghanda Uyghurlarning weziyiti xongkongluq we shulardek bashqa guruppilardin perqlinidu. Chet'ellerdiki Uyghurlarning pütkül bir xelq süpitide teqiblinishi xitayning chégra halqighan bésimidiki bir yéngiliq” .
Doktor dawid tobinning déyishiche, xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlargha bésim qilish usuli yalghuz tehdit sélish, yurtidiki yéqinlirini görüge éliwélish bilenla cheklenmigen. Ular eksiche bu kishilerni a'ilisidikiler bilen körüshtürüsh, ularni maddiy jehettin qiziqturush taktikilirinimu qollinip, “Eger sen gep anglisang, bizmu sanga yaxshiliq qilimiz” dégen. Tetqiqat jeryanida ular xitayning her qatlimida, her saheside keng yamrighan chiriklikning chet'ellerdiki Uyghurlarni teqibleshtimu keng qollinilghanliqini bayqighan. Ular yene, xitayning chégra halqighan bésimining Uyghurlar köp jaylashqan türkiyedek dölette téximu éghirliqini bayqighan bolup, u yerdiki herbir kishini bu bésimning ziyankeshlikige uchrawatidu, déyishke bolidiken.
Derweqe, bu yilning béshida türkiyening istanbul shehiride hüsenjan mutellip isimlik bir Uyghurningmu özi bilen alaqe qilghan xotendiki xitay saqchisining bésimigha bash égip, istanbuldiki satirash dukinining xojayini we uning xéridarlirini resimge tartqanliqi ashkarilan'ghanidi. Uning gumanliq heriketliri dukandikilerning gumanini qozghap neq meydanda tutulghanda, uning bu resimlerni xotendiki xitay saqchisigha ewetkenliki melum bolghanidi. Hüsenjan bolsa xitay saqchiliri anisini görüge élip tehdit salghachqa amalsizliqtin shundaq qilishqa mejbur bolghanliqini iqrar qilghan.
Xitayning mana mushundaq chégra halqighan bésimi tüpeylidin hazir chet'ellerdiki Uyghur jama'itide gumanxorluq tügimeywatqan bolup, jama'ettin uzaqliship yalghuzluqqa mehkum bolush buning aqiwiti bolup qalghan. Dawid tobin mundaq deydu:
“Biz bu tetqiqatimizda xitayning chégra halqighan bésimi keltürüp chiqiriwatqan aqiwetke yeni tiragédiyelik aqiwetlerge köprek diqqet qilduq. Biz sözleshken nurghun kishilerde gumanxorluq Uyghurlardin qorqush, Uyghurlar yighilghan jaylardin qéchish, Uyghur teshkilatliri we shexslerge ishenmeslik, ularni jasus dep guman qilish keypiyatini yaratqan. Bundaq rohiy halet aqiwette ularni yalghuzluqqa ittergen bolup, bu eslide jama'etning pütünlükini we medeniyetni saqlap qélishni tesleshtüridu.”
BBC Téléwiziyesining yuqiridiki bu tetqiqat doklati heqqidiki pirogrammisi élan qilin'ghandin kéyin küchlük diqqet qozghighan. Chünki u en'gliyening dölet xewpsizliki yoluquwatqan tehditni yorutup bergen. En'gliyediki “Xitay mesililiri boyiche xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning ijra'iye diréktori luk dé pulford (Luke de Pulford) “Bu xewer del biz ensirewatqan mesilini körsitip berdi” dédi.
“Bu xewer heqiqeten jiddiy bir mesilini, yeni biz uzundin buyan endishe qilip kéliwatqan bir mesilini yorutup berdi. Bu ishta kishini xursen qilidighini shuki, en'gliye bixeterlik ministiri tom tügendxat (Tom Tugendhat) xitayning chégra halqighan béisimi üstide xéli köp xizmet qildi. Men hökümet ichide bu heqtiki endishilerning kücheygenlikini bilimen. Biraq buninggha qarita tedbir qollinish, Uyghurlarni qoghdash mesiliside emeliy heriket nahayiti az boluwatidu. Biz téximu köp heriketlerni körüshni, körgendimu qisqa waqit ichide körüshni ümid qilimiz.”
Doktor dawid tobinning éytishiche, xitayning chégra halqighan bésimi dölet bixeterliki mesilisi bolupla qalmay, kishilik hoquq mesilisi bolup, siyasetchiler bu ikkisini birleshtürgen halda tedbir qollinishi kérek iken. Doktor dawid tobin ependi chégra halqighan bésimdin bashqa, oxshimighan döletlerde turuwatqan Uyghur jama'iti duch kéliwatqan mesililer we ularning éhtiyajliriningmu bir-biridin perqlinidighanliqini, shunga Uyghur jama'iti arisidiki pütünlükni saqlap qélish üchün éhtiyajgha köre chare izdesh we tedbir qollinishning muhimliqini eskertti.