Érin glasmanning kommunist xitayning milletler siyasitidiki biyurokratliq sistéma heqqidiki doklati diqqet qozghidi

Washin'gtondin muxbirimiz uyghar teyyarlidi
2024.11.04
xi-jinping-ayallar-urumchi Xitay re'isi shi jinping ürümchini ziyaret qilghanda ürümchi ahaliliri bilen körüshüwatidu. 2022-Yili 12-iyul, ürümchi
Xinhua

 Amérikadiki wilsun merkizi yéqinda doktor érin glasman (Aaron Glasserman) ning xitayning milletler siyasiti heqqidiki mexsus doklatini élan qilghan. Uningda xitay xelq jumhuriyitining 1950-yillarning bashliridin bashlap yolgha qoyghan milletler siyasitidiki biyurokratliq amillar, kommunist xitayning milletler siyasiti sahesidiki biyurokratik organ-xitay döletlik milletler ishliri komitéti we uning xitaydiki éghir siyasiylashturulghan muhitta élip barghan xizmetliri toghrisida muhakime yürgüzülgen. Shundaqla bu jeryanda milletler ishliri komitéti emeldarlirining xitay kompartiyesige bolghan sadaqetmenlikini namayan qilish üchün, milletler xizmitide barghanséri radikal belgilimiler we assimilyatsiye tedbirlirini yolgha qoyghanliqi ilgiri sürülgen.

Doktor érin glasman “Xitay xelq jumhuriyitining milletler siyasitidiki biyurokratliq amillar: 1950-yillardin öginishke tégishlik sawaqlar” namliq doklatida mundaq dep yazghan: “Xitay xelq jumhuriyiti 1950-yillarning béshida ilgiri yolgha qoyghan milletler siyasitini bikar qilip, biyurokratliq sistéma bolghan milletler ishliri komitétini qurup chiqti. Bu biyurokratliq sistéma bara-bara merkezdin ölke, aptonom rayon, wilayet we nahiyelerge kéngeydi. U axiri bérip, merkezning milletler siyasitini ijra qilidighan we nazaret qilidighan biyurokratliq sistémigha aylandi. Halbuki, bu biyurokratlashturush istratégiyesi oylimighan aqiwetlerni élip keldi. 1950-Yillarning axirida ‛ongchillargha qarshi turush herikiti‚ we ‛chong sekrep ilgirilesh herikiti‚ mezgilide bu biyurokratliq sistéma, yeni milletler ishliri komitéti özining xitay kompartiyesige bolghan sadaqetmenliki we ishqa yaraydighanliqini namayan qilish üchün, radikal we assimilyatsiye tedbirlirini yolgha qoydi. Bu biyurokratliq sistéma shu mezgillerdin tartip xitaydiki qoyuq siyasiy atmosféraning éghir tesirige uchridi” .

Doktor érin glasman radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bu doklatni hazirlashtiki meqsiti we doklatning mezmuni heqqide tepsiliy chüshenche berdi. U mundaq dédi: “Méning bu doklatni hazirlashtiki meqsitim, xitay hökümitining milletler ishliri sahesidiki organlirigha, shu jümlidin milliy siyasetlerni tüzüsh, yolgha qoyush we uninggha nazaret qilishqa mes'ul qismigha diqqet tartishtur. Doklatta éniqki, xitayning milletler siyasiti we xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge tutqan mu'amilisi asasiy nuqta qilindi. Xitayda resmiy étirap qilin'ghan 55 az sanliq millet bar bolup, ular Uyghur, tibet, mongghul we bashqa nurghun étnik xelqlerni öz ichige alidu. Hemmimiz bilgendek, xitay hökümitining bolupmu yéqinqi on yildin buyanqi az sanliq milletlerge qaratqan basturush we zulum siyasetliri xitay toghrisidiki xewerlerning muhim témisi bolmaqta. Bu türdiki xewer we maqalilerde xitay hökümitining az sanliq milletlerge qandaq mu'amilige qilidighanliqi, ularning qaysi xil erkinliklirining ret qilin'ghanliqi we shuninggha oxshash bir qatar mesililerge köp diqqet bérilgen bolsimu, emma xitay hökümitining bu mesililerni qandaq bir terep qilidighanliqi heqqide, bolupmu biyurokratliq sistéma bolghan milletler ishliri komitéti heqqide chüshenchimiz bek az boldi” .

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi, doktor hénrik shajiwski (Henryk Szadziewski) doktor érin glasmanning bu doklatida otturigha qoyulghan pikirler heqqide munularni otturigha qoyup ötti:

 “Omumen qilip éytqanda, men doktor érin glasmanning bu doklatida otturigha qoyghan pikirlirige qoshulimen. U doklatida xitay hökümitining Uyghurlargha qarita élip bériwatqan qattiq basturushining bezi heqiqetlirini keng da'iridin tilgha alghan. U xitayning Uyghurlarni basturushigha munasiwetlik sewebler ichide, medeniyet we iqtisadiy amillarning mewjutluqini körsitip ötken. U yene bu xil ehwal we seweblerning ichide biyurokratliq terepningmu alahide orun tutqanliqini tilgha alghan. Méningmu bu mesilige qarita köz qarashlirim asasen oxshash. Biz xitay élip bériwatqan basturushning peqet melum tereplirigila ehmiyet bérishtin saqlinishimiz kérek. Bu keng da'irilik bir mesile. Doktor érin glasman bu yerde xitaydiki siyasiy muhit éghirlashqan waqitlarda milletler ishliri komitétidin ibaret bu biyurokrat sistémining radikal milletlerler siyasitini emeliyleshtürüsh üchün qattiq bésimgha duch kelgenlikini körsitip bergen. Meyli xitaydiki ‛ongchilargha qarshi turush herikiti‚ bolsun yaki? ‛chong sekrep ilgirilesh herikiti‚ bolsun we yaki xitay tarixidiki bashqa éghir idé'ologiyelik pikirler yuqiri pellige chiqqan mezgilde bolsun, biyurokratlar we biyurokratliq sistéma bu siyasiy muhitning éghir tesirige uchrighan, shundaqla buninggha taqabil turalmighan” .

Doktor érin glasman doklatida yene, xitay hökümitining xitay bolmighan milletlerge bolupmu, Uyghurlargha tutqan siyasitide assimilyatsiyege qarap burulushining arqisida medeniyet, iqtisadiy we biyurokratliq amillarningmu barliqini körsitip ötken. U, xitay xelq jumhuriyitidiki milletler siyasitige munasiwetlik jiddiylikning peqet xitayning chégra rayonliri bilenla cheklinip qalmay, buning pütün xitayda omumyüzlük mewjut bolghanliqini ilgiri sürgen. Shuning bilen bir waqitta, amérikiliq siyasiy emeldarlarning xitay emeldarliri bilen körüshkende Uyghur élidiki kishilik hoquq depsendichilikini da'im küntertipte tutup turushning zörürlükini alahide tilgha alghan.

Chéx jumhuriyiti palaki olomok uniwérsitétining tetqiqatchisi doktor runi sténbérg (Rune Steenberg) xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitining assimilyatsiye we irqiy qirghinchiliqqa qarap burulushining arqisida medeniyet, iqtisadiy we biyurokratliq sistémidin bashqa yene, xelq'aradiki özgirish, xitaydiki künséri éshiwatqan milletchilik, jümlidin shi jinpingning biwasite mes'uliyiti barliqini ilgiri sürdi.

Amérikadiki siyasiy analizchi gordon chang (Gordon G. Chang) Doktor érin glasmanning yuqiriqi doklati heqqide toxtilip, mundaq dédi:

“Xitayning milletler siyasiti, bolupmu Uyghur we xitay bolmighan milletlerge qaratqan siyasiti, keng kölemlik tutqun qilish, basturush, qiynash we öltürüsh qatarliq yuqiri bésimliq zulumlarni öz ichige alidu. Bu heriketler xitayning Uyghur élide élip bériwatqan irqiy qirghinchiliq pirogrammisining bir qismi bolup, bu bir rezilliktur. Men bu heqtiki izdinishlerning peqetla bu xil rezillikni tetqiq qilish we uni chüshinishke urunush bilenla toxtap qalmasliqini tekitleymen. Eger shundaq bolsa uning héch ehmiyiti bolmaydu. Bizning öginishimiz we tetqiq qilishmiz téximu zörür bolghan nerse del her qandaq rezillik we rezil qilmishlarni qandaq qilip toxtitish we uni jazalash yolini tépishtur. Biz eng aldi bilen buni tetqiq qilishimiz kérek. Buningdin bashqisi bek muhim emes”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.