Xotende her millet ammisining “Altide birge bolushi” telep qilin'ghan

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2024.06.27
zumret-dawut-qoshmaq-tuqqan-choshqa-goshi.jpg Zumret dawut dewet qilin'ghan shu künidiki choshqa göshi ziyapet üstili.
Zumret Dawut teminligen

Nöwette, Uyghur diyaridiki xitay yerlik partkomlirining konkrét chare tedbirlerni tüzüp, xitayning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish namidiki xitaylashturush pilanini emeliyleshtürüshke kirishkenliki melum bolmaqta. Xitay hökümet taratquliridin melum bolushiche, Uyghur élining Uyghur nopusi mutleq üstünlükni igileydighan wilayetliridin xotende, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilishning besh türlük charisi otturigha qoyulghan. Bu besh türlük chare-tedbirde “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish jeryanining qanun arqiliq bashqurush bilen birleshtürülüshi, “Milletler ittipaqliqi bir a'ile bolush” namidiki qoshmaq tughqanchiliq, “Tughqanlar xotenni birlikte kézish”, birge her xil shekillerdiki milletler ittipaqliqi dostluq pa'aliyiti, özgiche alahidilikke ige her xil pa'aliyetlerni ötküzüshi, küchlendürüp öginishni yolgha qoyush, shuningdek milletlerning “Altide birge bolushi” qatarliqlar otturigha qoyulghan.

Xoten wilayetlik partkom sékrétari lyu chénning ötken hepte “Shinjang xewerliri” torida élan qilin'ghan mezkur siyasiy pilanida, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish üchün öz ara gireleshken jem'iyet qurulmisi we ijtima'iy mehelle muhiti yaritip, “Her milletni ammisining teng yashash, teng öginish, teng qurush, teng behrimen bolush, teng ishlesh we teng köngül échish” tin “Altide birge bolushi” telep qilin'ghan.

Uning bu besh türlük charisi Uyghur aptonom rayonluq partkomning bu jehettiki sistémiliq orunlashturushini emeliyleshtürüshini chiqish qilghanliqi tekitlenmekte. Halbuki, daniyelik Uyghurshunas, tetqiqatchi runé sténbérg (Rune Steenberg), mejburiy assimilyatsiyeni nishan qilghan bu xil siyaset “Mustemlikichilikning axirqi qismi” ikenlikini tekitleydu. Runé sténbérgning 26-iyun radiyomizining bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda qeyt qilishiche, mustemlikichilikning axirqi basquchi mustemlike qilin'ghuchi milletni öltürüsh yaki assimilyatsiye qilip tügitish basquchi iken.

Xoten wilayetlik partkom sékrétari lyu chénning ilgiri sürüshiche, “Medeniyet jehettin étirap qilish eng chongqur qatlamliq étirap qilish” bolup, medeniyet arqiliq ozuqlandurush xotende “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilishning muhim ötkili hem chiqish tügüni iken. Halbuki, bu, xitay hökümitining 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunining aldi-keynide bir milyondek kadirni seperwer qilip, Uyghur a'ililirige orunlashturushi, ularning “Tamaqta, uxlashta, öginishte, emgekte birge bolush” ni yolgha qoyushi xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchrishidin, bu Uyghur a'ililirining shexsi turmushigha qilin'ghan buzghunchiliq, dep eyiblinishidin béri, xotende “Altide birge bolush” ning bir siyasiy tedbir süpitide qayta otturigha qoyulushidur.

Kishilik hoquq teshkilatlirining qeyt qilishiche, Uyghurlarni xitaylashturush yolidiki bu tedbirler mejbur assimilyatsiyening dawam qiliwatqanliqi, Uyghurlargha te'elluq herqandaq nersining öchürüp tashliniwatqanliqini körsetmekte iken.

Kishilik hoquq közitish teshkilati xitay ishlirigha mes'ul aliy tetqiqatchisi maya wang 25-iyun bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Uyghurlarni Uyghur qilip turghan herqandaq nerse yoqitilmaqta. Hetta bu urunush xitay hökümitining Uyghur rayonidiki ‛insaniyetke qarshi jinayiti‚ dawamlishiwatidu dégen pikir peyda boluwatqan bir peyttimu dawam qiliwatidu. Halbuki, rayonning ichki weziyiti mejburiy assimilyatsiyening men yuqirida éytqandek nurghun yollar bilen dawamlishiwatqanliqini körsetmekte.”

Maya wangning körsitishiche, xitay hökümiti Uyghur kimlikini yoqitishta qanuni atalghulardin paydilinishni kücheytmekte iken. Maya wang mundaq dédi: “Da'iriler Uyghur kimlikini yoqitishta, Uyghur kimlikining ipadilirini öchürüp tashlashta qanuni atalghulardin téximu köp paydilanmaqta. Da'iriler shu seweblik özlirining rayondiki térrorluqqa qarshi turush urunushlirini qanunluq, dep chüshendürmekte hem buni qanunlashturmaqta we da'imilashturmaqta. ”

Maya wang xitay hökümitining xelq'araliq tenqidlerge qarimay, hazirmu dawamliq “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qilishi we Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni dawamlashturushigha nisbeten xelq'ara inkasning ajiz bolushi, yeni bu jinayetning éghirliqigha qarita küchlük inkas qayturmasliqining uninggha jasaret bérip kelgenlikini qeyt qildi. Uning körsitishiche, “Bu jehettiki bezi konkrét heriketler körülgen bolsimu, biraq bu bek cheklik” iken.

Halbuki, lyu chén xotende “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilishtiki 5 türlük siyasitide “Ortaq dölet tili” namidiki xitaychini omumlashturushni, shuningdek en'eniwi jungxu'a milliti medeniyitini zor küch bilen namayan qilishni alahide tekitleydu. Uning qeyt qilishiche, xitaychini omumlashturushta “Kechlik mektepler” ni öz ichige alghan köp xil öginish shekillirini peyda qilish, “Pantürkizm we pan'islamizmning zehirini üzül késil tazilap, her millet ammisini jungxu'a medeniyitining her qaysi milletler munewwer medeniyitining yuqiri pellisi ikenlikini tonup yétishige yéteklesh kérek” iken. Lékin runé sténbérg, Uyghurlarni we Uyghur medeniyitini yoqitish undaq asan bolmisimu, biraq bu xil siyaset ularning téximu chetke qéqilishini keltürüp chiqiridighanliqini tekitlidi,

Halbuki, chet eldiki bezi öktichi xitay ziyaliylar, jungxu'a milliti medeniyiti deydighan bu uqumgha so'al qoymaqta. Ularning qarishiche, xitay kompartiyesi bu uqumni özining meqsiti we xahishigha qarap shekillendürmekte iken. Kanadaliq xitay yazghuchi we zhurnalist shéng shö xanim mundaq deydu: “Atalmish besh ming yilliq jungxu'a medeniyiti, dégen pütünley quruq gep. Xitay kompartiyesining hökümranliqidin burun bu zéminda nurghun milletler, medeniyet we diniy-étiqad we döletler mewjut bolghan. Bu döletler hergizmu hazir éytiwatqan xitay sulaliliri emes. Emeliyette, bu sulaliler oxshash bolmighan döletler. Hazir xitay kompartiyesi özi kontrol qiliwatqan bu zéminning tarixini peqet özining meqsiti we iradisi boyiche burmilimaqta.”

Shéng shö 25-iyun bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda yene lyu chénning xotende “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilish heqqidiki besh türlük pilanining kompartiyening “Yumshaq zorawanliq pilani” ikenlikini tekitleydu. Uning qarishiche, bu xil “Yumshaq zorawanliq pilani” bezi waqitlarda qattiq zorawanliq küchidin téximu xeterlik, téximu dehshetlik bolup, bu xil yumshaq zorawanliqning arqisigha “Döletning cheksiz zorawanliq küchi yoshurun'ghan” bolidiken.

Xitay hökümiti 2017-yili Uyghur élidiki ottura bashlan'ghuch mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshni toxtitip, birdek xitay tiligha köchüshnimu xotendin bashlighan. Eyni waqitta xoten wilayetlik ma'arip idarisi resmiy höjjet chüshürüp, oqughuchi we oqutquchilarning mektepte Uyghur tilida sözlishishini chekligen. Xilapliq qilghuchilarning jazalinidighanliqini agahlandurghanidi. Bu qétim xoten wilayetlik partkom sékrétarining besh türlük pilani xitay hökümiti Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish xizmiti rayondiki barliq xizmetlerning merkizi nuqtisi ikenlikini tekitlishining arqisidin otturigha qoyulmaqta.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning bu yil 15-aprél küni chaqirilghan 10-nöwetlik qurultiyining 11-qétimliq yighinida Uyghur élide “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilishning pilani heqqide sistémiliq orunlashturush élip bérilghan. Yighin “Jungxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilishta ma'ariptin qol sélish, ma'ariptin qol sélishta balilardin bashlashni telep qilghanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.