“Yalqun rozining tutqun qilinishi Uyghur ma'aripi we Uyghur kimlikini ashkara yoqitishning bashlinishi ”
2024.10.09
Tonulghan obzorchi, bashlan'ghuch-ottura mekteplerning Uyghur til-edebiyat derslik guruppisining bashliqi yalqun rozi, xitay da'iriliri teripidin 2016-yil 10-ayning 6-küni tutqun qilinip, “Döletni aghdurushqa qutratquluq qilish” jinayiti bilen eyiblinip 15 yilliq muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi.
2024-Yili 6-öktebir küni yalqun rozining tutqun qilin'ghanliqining 8 yilliqi munasiwiti bilen, uning amérikidiki qizi tumaris yalqun X we instagram qatarliq ijtima'iy alaqe munberliride sinliq bayanat élan qilip, dadisi yalqun rozigha oxshash ziyankeshlikke uchrighan Uyghur ziyaliylirigha erkinlik bérishni telep qilghan.
Tumaris yalqun bayanatida, xitay hökümiti teripidin naheq tutqun qilin'ghan Uyghur edib we Uyghurche dersliklerning bash muherriri bolghan yalqun rozining tutqun qilinishi, Uyghur ziyaliylirining, Uyghur ma'aripi we Uyghur kimlikining ashkara yoqitilishining qedimi ikenlikini bildürüp mundaq dégen:
“Sekkiz yil ilgiri, dadam yalqun rozi xitay hökümiti teripidin tutqun qilindi. U hörmetke sazawer Uyghur ziyaliy, yazghuchi we edebiy tenqidchi idi. U pütün ömrini Uyghur medeniyitini qoghdash we teshwiq qilishqa béghishlighan bolup, köp yillardin buyan u Uyghur rayonida ishlitilgen Uyghur edebiyat dersliklirining bash muherriri bolghanidi. Emma 2016-yili 10-ayning 6-küni, Uyghurche dersliklerni uzun yil ishlitishni testiqlighan shu hökümet tuyuqsiz bu dersliklerde mesile bar dep qarap, dadamni qolgha aldi. Dadam yéqinqi 8 yilni türmide ötküzdi, u we uninggha oxshash Uyghur ziyaliyliri bilimning küchi we kishilerning kimlikining küchidin qorqidighan hakimiyet teripidin jimiqturuldi. Shuningdin kéyin, xitay hökümiti téximu chékidin éship, mekteplerde Uyghur tili ma'aripini cheklidi. Ana tilimiz suslap ketti, balilar rawan sözlesh iqtidarini yoqitiwatidu. Uyghur tili dersxanilardin ghayib boluwatidu, xitay hökümiti hazir Uyghur balilirigha ularning kimlikini untup qélishni ögitiwatidu. Bu xildiki medeniyet yoqitishi hazirmu yüz bériwatidu”.
Mezkur bayanatni élan qilghan tumaris yalqun 8-öktebir küni radiyomizning ziyaritini qobul qildi.
Uning bildürüshiche, bu yilqi bayanatta dadisi we dadisigha oxshash nurghunlighan Uyghur ziyaliylirining Uyghur kimliki we medeniyitini qoghdighanliqi üchünla xitay hökümiti teripidin tutqun qilin'ghanliqi, yoqitilish obyékti qilin'ghan Uyghur tilining nöwette Uyghur élidiki mektep ma'aripidin pütünley siqip chiqirilghanliqi we bu weziyetke pütkül dunyaning jiddiy köngül bölüshi telep qilin'ghan iken.
Yalqun rozi tutqun qilin'ghanliqining 8 yilliqi munasiwiti bilen, amérikidiki “Uyghur herikiti teshkilati” we abduweli ayupqa oxshash Uyghur pa'aliyetchilirimu bayanat élan qilip, xitay türmisige qamalghan yalqun rozigha oxshash Uyghur ziyaliylirigha erkinlik telep qilghan.
“Uyghur herikiti teshkilati” ning bayanatida, “Közge körün'gen Uyghur ziyaliysi yalqun rozining naheq türmige tashlan'ghanliqining 8 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen, xitay hökümitidin yalqun rozigha oxshash naheq halda türmilerge tashlan'ghan Uyghur ziyaliylirini shertsiz we derhal qoyup bérishni telep qilidighanliqi” bildürülgen.
Ana til teshebbuschisi abduweli ayup 2017-yildin bashlap üzlüksiz tutqun qilin'ghan Uyghur ziyaliylirining tizimlikini élan qilip kelgen Uyghur pa'aliyetchilirining biri bolup, yalqun rozining tutqun qilin'ghanliqi heqqidiki xewermu eng deslep u élan qilghan “Tutqundiki Uyghur ziyaliyliri” tizimlikide bérilgen idi.
8-Öktebir küni radiyomiz ziyaritini qobul qilghan abduweli ayup ependi yalqun rozining tutqun qilinishini “Xitay hökümitining Uyghur tili we Uyghur medeniyet kimlikini qedemmu qedem yoqitish tarixidiki eng chong weqe” dep bahalidi.
Abduweli ayup ependi sözide yene, “Xitay hökümitining yalqun rozi qatarliqlarni tutqun qilishi Uyghur tili we ma'aripini yoqitishqa ötkenliki, shundaqla Uyghur medeniyet kimlikini saqlawatqan 3 milyondin artuq Uyghurni tutqun qilip lagérlargha qamash jinayitini bashlighanliqidin dérek béridu” dep körsetti.
Melum bolghinidek, xitay hökümitining 2016-yili kücheytishke bashlighan “Térrorluq we esebiylikni yoqitish” herikiti dawamida, ma'arip nazaritining sabiq naziri satar sawut, shinjang ma'arip neshriyatining sabiq bashliqi abdurazaq sayim, derslik guruppisining tehrirliridin yalqun rozi we wahitjan osman qatarliqlar “Döletni parchilashqa urundi” dégen töhmetler bilen türmilerge qamalghan bolup, sattar sawut hetta ölüm jazasigha höküm qilin'ghanidi.
1978-Yildin 2008-yilghiche bolghan Uyghurche derslikler üstide tetqiqat élip barghan Uyghurshunas timosi grus, herqandaq Uyghurche derslik kitabning xitay hökümitining qatmuqat tekshürüshliridin ötidighanliqini tekitleydu. Sattar sawut, yalqun rozi qatarliqlar mes'ul bolup tüzgen dersliklerning xitay organlirining tekshürüshi we kontrolliridin ötmey turup neshr qilinmaydighanliqi éniq turuqluq, ular yenila xitay hökümitining nishanliq zerbisige uchrighan.
Abduweli ayup ependi eyni chaghda ma'arip nazaritining Uyghur til-edebiyat derslikini tüzüsh guruppisidin qolgha élin'ghan Uyghur ziyaliyliridin abdurazaq sayim, sattar sawut, alimjan memtimin, wahitjan osman, arslan abdulla we bashqa bir türküm Uyghur ziyaliylirining hemmisining dégüdek serxil Uyghur ziyaliyliri ikenlikini, ularning tutqun qilinishining Uyghur ana til ma'aripi we Uyghur ziyaliylar qoshuni üchün zor yoqitish bolghanliqini tekitlidi.
Yuqiridiki awaz ulinishidin tepsilatini anglaysiler.