Tonulghan xelq'ara munasiwetler mutexessisi murakami: “Yaponiye Uyghur mesilisige aktip arilashmisa, jaza tedbirliri almisa bolmaydu”

Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisige qarita yaponiyening awam puqraliri, metbu'atlar we siyasetchiler burunqidin aktip haletke yüzlen'gen bolsimu, akadémikler ichidin bu mesilige awaz chiqiridighanlar asasen yoqning ornida bolup kelgen idi. Bu haletni özgertish üchün yaponiye Uyghur jem'iyiti 20-mart küni yaponiye tokyo uniwérsitétining ichide 4 neper dangliq proféssorni teklip qilip chong kölemlik muhakime yighini ötküzgen. Mezkur yighinda söz qilghan 4 neper proféssor ichide ako tomoko xanim bilen murakami masatoshi ependi ilgiri yaponiyening xitayda turushluq elchixanisida diplomat bolup ishligen bolup, murakami ependi doklatida yaponiyening Uyghur mesilisige aktip arilashmisa, xitaygha qarshi jaza tedbirliri almisa bolmaydighanliqini tekitligen.

RFA/Erkin Tarim

Tokyo uniwérsitétida ötküzülgen Uyghurlar toghrisidiki muhakime yighinida aldi bilen yaponiye Uyghur jem'iyiti re'isi exmet létip ependi bilen dunya Uyghur qurultiyining yaponiyediki wekili sawut memet ependi Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyiti, bolupmu tutup kétilgen Uyghur ziyaliylar toghrisida doklat bergen. Arqidin tokyo uniwérsitéti jem'iyetshunasliq penliri proféssori ako tomoko xanim “Xitay hökümitining Uyghur xelqini basturushigha sel qarighili bolmaydu” dégen témida, qanunshunasliq kespi proféssori xirano satoshi ependi “Xitay hökümiti néme üchün Uyghur ziyaliyliridin gumanlinidu? shi jinping hakimiyiti mezgilidiki jungxu'a milletliri éngi” dégen témida, tarix proféssori sugiyama kiyoxiko ependi “Tarix boyiche Uyghur mesilisige nezer” dégen témida, axirida bolsa kogakang uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler dotsénti murakami masatoshi ependi “Amérika bilen xitay otturisidiki yéngi soghuq munasiwetler urushi ichidiki Uyghur mesilisi” dégen témida doklat bergen. U, doklatida mundaq dégen: “Yaponiye tashqi siyaset, bixeterlik we istratégiye jehette qimmet qarishi oxshash bolghan gherb döletliri bilen bolghan hemkarliqini téximu kücheytish terepke qarap kétiwatidu. Yaponiye xelq'aradiki mes'uliyetchan bir dölet bolush süpiti bilen Uyghur mesilisige aktip arilashmisa hemde jaza tedbirlirini almisa bolmaydu. Bu biz yüzlenmisek bolmaydighan muqerrer yönilishtur.”

RFA/Erkin Tarim

Proféssor xirano satoshi ependi doklatida xitay dölet re'isi shi jinpingning Uyghurlarni bölgünchi dep jazalawatqanliqini, esli bölgünchining özi ikenlikini tekitlep mundaq dégen: “Shi jinping dawamliq bölgünchilikni basturush toghrisida sözleydu. Emma éniqki, shi jinping mangghan yol xitay jem'iyitide éghir bölünüsh peyda qilmaqta. Méning yekünüm shuki, shi jinping heqiqiy bölgünchi”.

U yene mundaq dégen: “Shi jinping we xitay kompartiyesining Uyghur qatarliq milletlerge, bolupmu ularning serxillirigha yürgüzüp kéliwatqan rehimsiz siyasitini peqet az sanliq millet mesilisi yaki diniy mesile dep qarashqa bolmaydu. Biz shi jinping bilen xitayning dunyani medeniyet-tarix nuqtisidin qandaq özgertishke urunuwatqanliqigha diqqet qilishimiz kérek. Xitay kompartiyesi xitayning abruyi we qimmet qarishigha ziyan yetküzidighan her qandaq heriketni baldurraq toxtitishi kérek dep qaraymen.”

Tarixshunas proféssor sugiyama ependi doklatida Uyghur mesilisining xaraktéri toghrisida toxtilip mundaq dégen: “Sowét ittipaqining yimirilishide milliy mesile hel qilghuch rol oynighan. Uyghur mesilisi adettiki insan heqliri mesilisi bolup qalmastin, her ikki terep üchün igilik hoquq mesilisidur. Xitayning eng qorqidighini sowét ittipaqigha oxshash milliy mesile tüpeyli qolidiki zéminidin ayrilip qélish wehimisidur. Xitay kommunistliri gumran bolghan sowét ittipaqigha oxshash axirqi impériye bolup qélishidin qorquwatidu. Bu xil wehime tüpeyli xitaylar tarixning éqimigha qarshi bu qeder wehshiyliklerni tep tartmay qiliwatidu. Bu nuqtini untup qalsaq bolmaydu, yol qoysaq téximu bolmaydu”.

Igilishimizche, yaponiyediki uniwérsitétlar, jümlidin tokyo uniwérsitétimu xitaydiki uniwérsitétlar bilen her qaysi saheler boyiche hemkarliq élip baridiken. Bu uniwérsitétta tunji qétim Uyghurlar toghrisida bundaq bir yighinning échilishining ehmiyiti toghrisida toxtalghan exmet létip ependi mundaq dédi: “Tokyo uniwérsitétida bu pa'aliyetni uyushturushimiz buningdin kéyin téximu köp akadémiklerning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha awaz chiqirishi, bu arqiliq metbu'atlargha, hökümetlerge tesir körsitish üchün yéngiche yollarni échishimizgha türtke bolidu dep ishinimiz”.

Dunya Uyghur qurultiyining yaponiyediki wekili sawut memet tokyo uniwérsitétida ötküzülgen yighin'gha mezkur uniwérsitéttiki oqutquchi we oqughuchilardin bolup, köp sanda kishining ishtirak qilghanliqini, mezkur yighinning yaponiye hökümitige tesir körsitish üchün belgilik rol oynaydighanliqini ilgiri sürdi.

Exmet létip ependi, Uyghurlar toghrisidiki bu xil ilmiy muhakime yighinini yaponiyening bashqa uniwérsitétliridimu ötküzüshni pilanlawatqanliqini, buning Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishta ijabiy rol oynaydighanliqini bildürdi.