Tetqiqatchilar: “Xitay hökümiti yataqliq mektepler arqiliq ‛yéngi ewlad pirogrammilan'ghan Uyghurlar‚ni yaritishqa urunmaqta”

Chet ellerdiki tetqiqatchilar, Uyghur élidiki yataqliq mekteplerde 1 milyon 250 ming oqughuchi barliqini tilgha élip, xitay hökümitining yataqliq mektepler arqiliq Uyghur we qazaq perzentlirini jiddiy türde özgertmekchi boluwatqanliqini ilgiri sürmekte. Ular, xitay da'irilirining Uyghurlarni asas qilghan yerlik millet perzentlirini a'ile muhebbiti, ata-ana terbiyesi, ana til we medeniyet muhiti, diniy étiqadi. Shundaqla yiltizidin ayrip, ménge yuyush we pirogrammilash arqiliq atalmish “Jungxu'a milliti” ning bir parchisi süpitide yéngi ewlad Uyghurlarni qayta yaritishqa urunuwatqanliqini tenqid qilmaqta.

Washin'gtondiki Uyghur tetqiqat merkizining mudiri abdulhakim idris ependi 5-séntebir küni “Zimistan” (Bitter Winter) Torida xitay yataqliq mekteplirige tutulghan Uyghur baliliri heqqide maqale élan qilghan. Mezkur maqalide mundaq déyilgen: “Xitay shinjang (sherqiy türkistan) diki yataqliq mektepler arqiliq, Uyghur we qazaq qatarliq xitay bolmighan milletlerning kimlikini yoq qiliwatidu”.

Abdulhakim idris ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Xitay hakimiyiti ma'aripni waste qilish arqiliq, medeniyet qirghinchiliqini sadir qilmaqta. Yataqliq mektepler xitayning medeniyet qirghinchiliqi üchün xizmet qilghan wasite, yeni qoral bolmaqta. Uyghur balilirini ana tili, diniy étiqadi we milliy kimlikidin mehrum qilmaqta. Pilanliq we sistémiliq élip bérilghan bu medeniyet qirghinchiliqi istratégiyeside, xitay döliti ma'ariptin qoral süpitide paydilanmaqta”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) ning aliy tetqiqatchisi, Uyghur élidiki yataqliq mektepler heqqide tetqiqat élip bériwatqan bén kardus (Ben Carrdus) “Zimistan” (Bitter Winter) zhurnilida élan qilghan yuqiriqi maqalide otturigha qoyulghan pikirlerge qoshulidighanliqi bildürüp, mundaq dédi:

“Uyghur élidiki yataqliq mekteplerde oquwatqan oqughuchilarning sani ötken bir qanche yilda nahayiti téz éshiwatqanliqi melum. Bu rayonda keng kölemde élip bériliwatqan xitaylashturush herikiti bilen zich munasiwetlik. Xitayning bu ma'arip siyasiti uzundin buyan rayondiki yerlik asasliq til bolghan Uyghur we qazaq tilining ishlitilish da'irisini taraytip, uning ornigha xitay tilini küchep teshwiq qiliwatidu. Yataqliq mektep sistémini xitay hökümitining Uyghurlarni xitaylashturush üchün élip bériwatqan keskin tirishchanliq herikiti déyishke bolidu. Bilginimizdek, xitay Uyghurlarni ana tili we medeniyiti, diniy étiqadi we örp-adetliridin ayrip, ularni xitay medeniyiti bilen yétishtürüwatidu”.

Abdulhakim idris ependi yene Uyghur élidiki yataqliq mekteplerning xitay hökümitining yirginchlik assimilyatsiye siyasitini ijra qilidighan urun ikenlikini alahide eskertip, mundaq dédi: “Sherqiy türkistandiki yataqliq mektepler xitayning Uyghurlarning medeniyet kimlikini yoqitish we xitay idé'ologiyesini yolgha qoyush herikitining ul téshi süpitide xizmet qilidu”.

Bén kardus ependi, xitay hökümitining Uyghur élide yataqliq mektepler arqiliq özi arzu qilghan we pirogrammilan'ghan “Yéngi ewlad Uyghur” larni qayta yaritishqa urunuwatqanliqini ilgiri sürdi: “Mölcherlishimizche, Uyghur élidiki yataqliq mekteplerde 1 milyon 250 ming oqughuchi bar. Men xitay hökümitining Uyghur we qazaq qatarliq xitay bolmighan türkiy xelqlerge qarita medeniyet qirghinchiliqi élip bériliwatqanliqi toghrisidiki pakitliq bayanlargha qoshulimen. Uyghur élidiki yataqliq mekteplerning muhim xaraktéri Uyghur medeniyitini yoq qilip, uning ornigha xitay medeniyitini dessitish, yeni Uyghurlarni xitay medeniyiti bilen yughurup toluq boysundurushtin ibaret. Xitay Uyghur medeniyetni Uyghurlardin we ularning muhitidin yoqitish üchün, balilarni a'ilisidin ayrip yataqliq mekteplerge orunlashturuwatidu. Yeni xitay da'iriliri Uyghur balilarni özi tewe bolghan medeniyet we xelqtin ayrip, ularni yat muhit we medeniyet bilen terbiyelewatidu. Ular bir ewlad Uyghur perzentlirini a'ilisi, medeniyiti, tili, dini, yeni yiltizidin ayrip méngisini yuyuwatidu. Méningche, ‛ménge yuyush‚ dégen bu atalghu bek ajiz ipade bolushi mumkin. Démekchi bolghinim, xitay hökümiti özining pilanidiki ‛yéngi ewlad Uyghur‚larni qayta yaritishqa urunuwatidu. Buni medeniyet qirghinchiliqi démey, néme deymiz?”

Jorji tawn uniwérsitétining piroféssori, xitay we ottura asiya tarixi tetqiqatchisi jéymis milward (James Millward) mu bu heqte pikir bayan qilip, mundaq dégen: “Xitay hökümiti xitay bolmighan xelqlerni assimilyatsiye qilishqa urunushtek bu idé'ologiyesining türtkiside, quramigha yetkenlerni lagérgha solap jazalidi, kichik balilarni yesli we yataqliq mekteplerge yaki daril'étamlargha orunlashturdi. Bu xitayning peqet birla medeniyet arqa körünüshige ige, hemme kishi özini xitay dep qaraydighan, barliq étnik topluqlarni xitaygha aylandurush tirishchanliqidin bashqa nerse emes”.

Xitayning 2017-yilidin bashlap ashkara bolushqa bashlighan zor tutqunida Uyghurlarni asas qilghan milyon tutqunlarning lagérlargha, yüz minglighan Uyghur perzentlirining “Yataqliq mektep” lerge qamalghanliqi, ulargha jiddiy rewishte xitaylashturush terbiyesi élip bériliwatqanliqi melum.

“Shinjang shahitlar sanliq melumat ambiri”, Uyghur élide ata-anisi tutqun qilinish sewebidin yétim qalghan 6 mingdek balining délosini höjjetleshtürüp chiqqan. Ularning bu yil ning 3-martta X te élan qilghan sanliq melumatida körsitilishiche, ular yene ata-anisi lagérning sirtida bolsimu, emma yétimxanilargha élip kétilgen 1700 din artuq balining délosini höjjetleshtürülgen. Yéqinda féyisbukta 4 balisi xitay hökümiti teripidin yataqliq mektepke élip kétilgen bir Uyghur anining dad-peryadi körsitilgen bir körünüsh keng tarqaldi. Bu sin körünüshi Uyghur perzentlirining nöwettiki “Endishe qilarliq” weziyitini ashkarilimaqta.

Uningdin bashqa, doktor magnus fiskesyö bilen kanadadiki musteqil tetqiqatchi ruqiye turdush xanim “Xitaydiki Uyghur balilirining keng kölemde tutup turulushi we mejburiy assimilyatsiye qilinishi” mawzusida mexsus bir doklat élan qilghan idi. Mezkur doklatta asasliq qilip 2017-yilidin béri Uyghur élide bashlan'ghan zor kölemlik tutqunda ata-aniliridin, a'ilisidin mehrum qalghan we xitay hökümiti teripidin yighiwélin'ghan yüz minglighan balilarning aqiwiti mulahize qilin'ghan. Yéqinda birleshken döletler teshkilati (b d t) ning férnand warénnés (Fernand de Varennes) qatarliq üch kishidin terkib tapqan bir mutexessisler ömiki, Uyghur sebiyliri duch kéliwatqan bu halning mejburiy assimilyatsiye ikenlikini ilgiri sürdi.