Явропа иттипақи хитай қатарлиқ дөләтләрниң иқтисадий бесимиға қарита “җазаға қарши қорал” елан қилған

Мәлум болғинидәк, 2021-йили литва парламенти уйғур ирқий қирғинчилиқини етирап қилиш билән биргә, уйғур диярида җаза лагерлирини җиддий тәкшүрүшни тәшәббус қилип, хитайниң қаттиқ наразилиқини қозғиған иди. Арқидинла литва йәнә тәйвәнниң литва пайтәхти велниюста вакаләтхана қурушиға йол қоюп, хитайниң техиму җениға тәгкән. Нәтиҗидә, хитай һакимийити литваға қарита еғир иқтисадий җаза тәдбири йүргүзүп өчини алған, буниң билән икки дөләтниң дипломатик мунасивәтлири бузулуп, шу йили 8-айда икки тәрәп өз әлчилирини чекиндүрүп кәткән иди.

Хитайниң литваға йүргүзгән иқтисадий җаза тәдбири өз вақтида явропа иттипақиға әза дөләтләрниң ғәзипини қозғиған болсиму, әмма явропа иттипақида сирттин кәлгән иқтисадий бесимларға яки бир тәрәплимә ембарголарға қарши қоллинидиған бирәр ортақ қанун яки конкрет җаза тәдбирлири болмиғанлиқини үчүн, явропа иттипақи хитайниң бу йолсизлиқиға қарита наразилиқ билдүрүш биләнла чәклинип қалған. Һәтта уйғур ирқий қирғинчилиқиға қарши сөз қилған вә хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини әйиблигән явропа парламенти әзалириға, явропа тәвәсидики дипломатларға, кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә, тәтқиқат мәркәзлиригә қарита йүргүзгән хитайниң ембарго җазалириғиму явропа иттипақи лайиқида җаваб қайтуралмиған.

Явропа комиссиюниниң 6-июн елан қилған “үчинчи дөләтниң иқтисадий бесимлирини чәкләш һәққидә бирликкә кәлгән сиясий қорал” намлиқ хәвиридә баян қилишичә, 2023-йили 6-айниң 6-күни явропа иттипақи ахири сирттин кәлгән иқтисадий бесим яки имбарголарға ортақ тақабил туридиған бир бәлгилимини оттуриға чиқарған. Кишиләр хитай кәби мустәбит күчләрниң иқтисадий бесим арқилиқ явропа иттипақи вә униңға әза дөләтләрниң сиясий қарарлириға тәсир көрситишкә, өз мәйличә җаза йүргүзүшигә тақабил турушни мәқсәт қилған бу бәлгилимини “җазаға қарши қорал” дәп атиған.

Германийәдики вәзийәт анализчиси ғәюр қурбан әпәндиниң қаришичә, явропа иттипақиниң “җазаға қарши қорали” ниң оттуриға қоюлуши, хитайға тақабил туруш үчүн бесилған муһим бир истратегийәлик қәдәм болуп һесаблинидикән. У сөзидә хитай һакимийитиниң йиллардин буян өзиниң иқтисадий вә сиясий күчигә тайинип дуня миқясида уйғур ирқий қирғинчилиқи мәсилисиниң күнтәртипкә келишини чәкләш вә бәлки бундақ бир мәсилисиниң мәвҗутлуқини йоққа чириш йолида чаминиң йетишичә һәрикәт қилип кәлгәнликини әскәртип өтти.

“германийә долқунлири” радийосиниң 7-июн елан қилған “явропа иттипақи сирттин кәлгән иқтисадий бесимларға ‛яқ‚ дәйдиған җазаға қарши қорални сәһнигә елип чиқти” намлиқ хәвиридә илгири сүрүшичә, явропа иттипақи хитай қатарлиқ дөләтләрниң иқтисадий бесимни васитә қилип туруп явропа иттипақиға әза дөләтләрниң сиясий ирадисигә тосалғу болушини чәкләш үчүн, бундин кейин сирттин кәлгән иқтисадий җазаларға қарши бу қорални тәтбиқ қилидикән.

Хәвәрдә мундақ баян қилған: “һәрқандақ дөләт мубада явропа иттипақиға әза дөләтләрниң сиясий қарарлириға чат кәрсә, явропа иттипақиниң җазасиға учрайду. 6-Июн күни явропа парламентиниң әзалири вә явропа иттипақиға әза дөләтләрниң һөкүмәт вәкиллири йеңи бир җаза қорали һәққидә пикир бирлики шәкилләндүрди. Буниңдин кейин әгәр үчинчи бир дөләт бинормал иқтисадий җаза васитилири арқилиқ явропа иттипақи вә униңға әза дөләтләрниң сиясий қарарлириға тосалғу болушқа урунса, явропа иттипақи бу дөләткә җаза характерлик таможна беҗи қатарлиқ васитиләр арқилиқ қарши җаза йүргүзиду.”

Һалбуки, хитайниң зомигәрликигә тақабил туруш еһтияҗидин вуҗудқа чиққан явропа иттипақиниң “җазаға қарши қорали” хитайни хели бәкла биарам қилған. Хәвәрдә көрситишичә, 7-июн күни хитай баянатчиси ваң венбин мухбирларни күтүвелиш йиғинида қилған сөзидә, мәзкур қорални яки явропа иттипақини әйибләшниң орниға америка үстидин шикайәт қилип, қорални явропа чиқарса, американи җазалашни тәшәббус қилған. Өзиниң йиллардин буян аҗиз дөләтләргә йүргүзүп кәлгән иқтисадий зораванлиқлирини болса тахта бешиға елип қойған.

Ваң венбин мундақ дегән: “хитай вә явропа иттипақи һәр иккиси американиң иқтисадий бесимлириниң қурбанлиридур. Америка явропа иттипақи қатарлиқ дөләтләргә бесим ишлитип, хитайға йерим өткүзгүч екиспорт қилишни чәклимәктә. Бу хил техникалиқ зораванлиқ қилмишлири йерим өткүзгүч кәспиниң тәрәққиятиға еғир зәрбә берип, ялғуз хитайниңла әмәс, явропа иттипақиниңму мәнпәәтигә зиянкәшлик қилмақта һәмдә көп тәрәплик сода принсиплириға бузғунчилиқ қилип, хәлқара иқтисадий тәртипләргә еғир дәриҗидә зәрбә бәрмәктә. Биз явропа иттипақидин вә хәлқара җәмийәттин американиң иқтисадий бесимлириға ортақ қарши турушини үмид қилимиз.”

Шиветсийәдики д у қ баянатчиси дилшат ришитниң билдүрүшичә, әгәр явропа иттипақиниң бу қануни рәсмий йолға қоюлса, явропада хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқини әйибләватқан, хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә қарши туруватқан инсанларға җасарәт ата қилиш билән биргә, хитай һакимийитини қуйруқини қисишқа мәҗбурлайдикән.

Хәвәрләрдә баян қилишичә, явропа иттипақиниң мәзкур “җазаға қарши қорали” қарши дөләтниң явропа иттипақиға салған биваситә мәбләғлирини чәкләш, явропа иттипақидики аммиви қурулушларға қатқан һәссилирини бикар қилиш, мулазимәт кәсиплиридики мунасивәтлик тиҗарәтлиригә чәклимә йүргүзүш, маллирини чегра һәм бихәтәрлик тәкшүрүшидин өткүзүш, явропа иттипақиға киридиған таварлирини байқут қилиш қатарлиқ васитиләрниму өз ичигә алидикән.

Явропа иттипақиниң иқтисадий ишларға мәсул муавин рәиси валдис бу һәқтә тохталғанда, “җазаға қарши бу қорал бизниң қануний һоқуқимизни мукәммәл қоғдишимизға ярдәм қилиду. Әгәр мәзкур җазаға қарши қорал тоғрилиқ ахирқи пикир бирлики мувәппәқийәтлик вуҗудқа чиқса, бу явропа иттипақи басқан муһим бир тарихий қәдәм болуп қалиду” дегән. Әмма мәзкур бәлгилимә бу йил күздә рәсмий йолға қоюлуштин илгири, явропа кеңиши вә парламентиниң тәстиқидин өтүши керәккән.