Yawropa ittipaqi xitay qatarliq döletlerning iqtisadiy bésimigha qarita “Jazagha qarshi qoral” élan qilghan

Melum bolghinidek, 2021-yili litwa parlaménti Uyghur irqiy qirghinchiliqini étirap qilish bilen birge, Uyghur diyarida jaza lagérlirini jiddiy tekshürüshni teshebbus qilip, xitayning qattiq naraziliqini qozghighan idi. Arqidinla litwa yene teywenning litwa paytexti wélniyusta wakaletxana qurushigha yol qoyup, xitayning téximu jénigha tegken. Netijide, xitay hakimiyiti litwagha qarita éghir iqtisadiy jaza tedbiri yürgüzüp öchini alghan, buning bilen ikki döletning diplomatik munasiwetliri buzulup, shu yili 8-ayda ikki terep öz elchilirini chékindürüp ketken idi.

Xitayning litwagha yürgüzgen iqtisadiy jaza tedbiri öz waqtida yawropa ittipaqigha eza döletlerning ghezipini qozghighan bolsimu, emma yawropa ittipaqida sirttin kelgen iqtisadiy bésimlargha yaki bir tereplime émbargolargha qarshi qollinidighan birer ortaq qanun yaki konkrét jaza tedbirliri bolmighanliqini üchün, yawropa ittipaqi xitayning bu yolsizliqigha qarita naraziliq bildürüsh bilenla cheklinip qalghan. Hetta Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qarshi söz qilghan we xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirini eyibligen yawropa parlaménti ezalirigha, yawropa tewesidiki diplomatlargha, kishilik hoquq pa'aliyetchilirige, tetqiqat merkezlirige qarita yürgüzgen xitayning émbargo jazalirighimu yawropa ittipaqi layiqida jawab qayturalmighan.

Yawropa komissiyunining 6-iyun élan qilghan “Üchinchi döletning iqtisadiy bésimlirini cheklesh heqqide birlikke kelgen siyasiy qoral” namliq xewiride bayan qilishiche, 2023-yili 6-ayning 6-küni yawropa ittipaqi axiri sirttin kelgen iqtisadiy bésim yaki imbargolargha ortaq taqabil turidighan bir belgilimini otturigha chiqarghan. Kishiler xitay kebi mustebit küchlerning iqtisadiy bésim arqiliq yawropa ittipaqi we uninggha eza döletlerning siyasiy qararlirigha tesir körsitishke, öz meyliche jaza yürgüzüshige taqabil turushni meqset qilghan bu belgilimini “Jazagha qarshi qoral” dep atighan.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining qarishiche, yawropa ittipaqining “Jazagha qarshi qorali” ning otturigha qoyulushi, xitaygha taqabil turush üchün bésilghan muhim bir istratégiyelik qedem bolup hésablinidiken. U sözide xitay hakimiyitining yillardin buyan özining iqtisadiy we siyasiy küchige tayinip dunya miqyasida Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisining küntertipke kélishini cheklesh we belki bundaq bir mesilisining mewjutluqini yoqqa chirish yolida chamining yétishiche heriket qilip kelgenlikini eskertip ötti.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosining 7-iyun élan qilghan “Yawropa ittipaqi sirttin kelgen iqtisadiy bésimlargha ‛yaq‚ deydighan jazagha qarshi qoralni sehnige élip chiqti” namliq xewiride ilgiri sürüshiche, yawropa ittipaqi xitay qatarliq döletlerning iqtisadiy bésimni wasite qilip turup yawropa ittipaqigha eza döletlerning siyasiy iradisige tosalghu bolushini cheklesh üchün, bundin kéyin sirttin kelgen iqtisadiy jazalargha qarshi bu qoralni tetbiq qilidiken.

Xewerde mundaq bayan qilghan: “Herqandaq dölet mubada yawropa ittipaqigha eza döletlerning siyasiy qararlirigha chat kerse, yawropa ittipaqining jazasigha uchraydu. 6-Iyun küni yawropa parlaméntining ezaliri we yawropa ittipaqigha eza döletlerning hökümet wekilliri yéngi bir jaza qorali heqqide pikir birliki shekillendürdi. Buningdin kéyin eger üchinchi bir dölet binormal iqtisadiy jaza wasitiliri arqiliq yawropa ittipaqi we uninggha eza döletlerning siyasiy qararlirigha tosalghu bolushqa urunsa, yawropa ittipaqi bu döletke jaza xaraktérlik tamozhna béji qatarliq wasitiler arqiliq qarshi jaza yürgüzidu.”

Halbuki, xitayning zomigerlikige taqabil turush éhtiyajidin wujudqa chiqqan yawropa ittipaqining “Jazagha qarshi qorali” xitayni xéli bekla bi'aram qilghan. Xewerde körsitishiche, 7-iyun küni xitay bayanatchisi wang wénbin muxbirlarni kütüwélish yighinida qilghan sözide, mezkur qoralni yaki yawropa ittipaqini eyibleshning ornigha amérika üstidin shikayet qilip, qoralni yawropa chiqarsa, amérikani jazalashni teshebbus qilghan. Özining yillardin buyan ajiz döletlerge yürgüzüp kelgen iqtisadiy zorawanliqlirini bolsa taxta béshigha élip qoyghan.

Wang wénbin mundaq dégen: “Xitay we yawropa ittipaqi her ikkisi amérikaning iqtisadiy bésimlirining qurbanliridur. Amérika yawropa ittipaqi qatarliq döletlerge bésim ishlitip, xitaygha yérim ötküzgüch ékisport qilishni cheklimekte. Bu xil téxnikaliq zorawanliq qilmishliri yérim ötküzgüch kespining tereqqiyatigha éghir zerbe bérip, yalghuz xitayningla emes, yawropa ittipaqiningmu menpe'etige ziyankeshlik qilmaqta hemde köp tereplik soda prinsiplirigha buzghunchiliq qilip, xelq'ara iqtisadiy tertiplerge éghir derijide zerbe bermekte. Biz yawropa ittipaqidin we xelq'ara jem'iyettin amérikaning iqtisadiy bésimlirigha ortaq qarshi turushini ümid qilimiz.”

Shiwétsiyediki d u q bayanatchisi dilshat rishitning bildürüshiche, eger yawropa ittipaqining bu qanuni resmiy yolgha qoyulsa, yawropada xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqini eyiblewatqan, xitayning kishilik hoquq depsendichiliklirige qarshi turuwatqan insanlargha jasaret ata qilish bilen birge, xitay hakimiyitini quyruqini qisishqa mejburlaydiken.

Xewerlerde bayan qilishiche, yawropa ittipaqining mezkur “Jazagha qarshi qorali” qarshi döletning yawropa ittipaqigha salghan biwasite mebleghlirini cheklesh, yawropa ittipaqidiki ammiwi qurulushlargha qatqan hessilirini bikar qilish, mulazimet kesipliridiki munasiwetlik tijaretlirige cheklime yürgüzüsh, mallirini chégra hem bixeterlik tekshürüshidin ötküzüsh, yawropa ittipaqigha kiridighan tawarlirini bayqut qilish qatarliq wasitilernimu öz ichige alidiken.

Yawropa ittipaqining iqtisadiy ishlargha mes'ul mu'awin re'isi waldis bu heqte toxtalghanda, “Jazagha qarshi bu qoral bizning qanuniy hoquqimizni mukemmel qoghdishimizgha yardem qilidu. Eger mezkur jazagha qarshi qoral toghriliq axirqi pikir birliki muweppeqiyetlik wujudqa chiqsa, bu yawropa ittipaqi basqan muhim bir tarixiy qedem bolup qalidu” dégen. Emma mezkur belgilime bu yil küzde resmiy yolgha qoyulushtin ilgiri, yawropa kéngishi we parlaméntining testiqidin ötüshi kérekken.