Közetküchiler: “Yida toqumichiliq guruhini jazalash xitayning jawabkarliqini sürüshtürüshtiki izchilliqning namayendisi”

Amérika ana weten xewpsizliki ministirliqining ministiri aléxandro mayorkas (Alejandro N. Mayorkas) Bayanattiki sözide mundaq dégen: “Biz jaza tizimlikini köpeytish arqiliq, amérika karxanilirining teminlesh zenjirlirini téximu yaxshi perqlendürüshi we mejburiy emgektin biwasite yaki wasitilik halda payda almasliqigha kapaletlik qilalaymiz.”

31-Öktebir küni, amérika ana weten xewpsizliki ministirliqi xitaydiki yene bir chong toqumichiliq guruhi we uning shirketlirini Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni (UFLPA) Boyiche jazalash tizimlikige qoshulghanliqini élan qildi.

Bu heqte bérilgen mexsus bayanatta, “Bu toluqlima jaza amérikaning Uyghur mejburiy emgikige taqabil turushi hem shundaqla xitayning Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerge qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyet qarshi jinayitining jawabkarliqini sürüshtürüsh iradisini küchlendüridu” déyilgen.

Bu nöwet qara tizimlikke élin'ghan shirketler xitayning xongkongda turushluq yida guruhi (Esquel Group), gu'angdung yida toqumichiliq cheklik shirkiti we turpan yida toqumichiliq cheklik shirkiti bu qara tizimlikke kirgüzülgen. Bundin ilgiri Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanunidiki alaqidar madda boyiche qara tizimlikke élin'ghan sanji yida shirkiti bolsa, bu qanunning bashqa bir maddisi boyiche dawamliq halda qara tizimlikte saqlap qélin'ghan.

Netijide, yéngidin qoshulghan 3 orunni qoshqanda, amérikaning Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni boyiche cheklen'gen shirketlerning omumiy sani 78 ke yetken.

Amérika hökümitining bu qanunni ijra qilishtiki izchilliqi bolsa kishilik hoquq sahesini xursen qildi. Dunya Uyghur qurultiyining ijra'iye komitéti re'isi roshen abbas xanim radiyomizgha qilghan sözide mundaq dédi:

“Biz bu nöwet Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni boyiche yéngidin bu xitay shirketlirining tizimlikke qoshulghanliqini qarshi alimiz. Bu, amérika hökümitining Uyghur mejburiy emgiki bilen baghlan'ghan Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish yolidiki izchilliqini körsitip béridu. Biz buni amérikaliq shirketler we istémalchilarning Uyghur mejburiy emgikige shérik bolup qélishining aldini élishtiki ünümlük yol dep qaraymiz.”

Amérika ana weten xewpsizliki ministirliqining ministiri aléxandro mayorkas (Alejandro N. Mayorkas) Bayanattiki sözide mundaq dégen: “Biz jaza tizimlikini köpeytish arqiliq, amérika karxanilirining teminlesh zenjirlirini téximu yaxshi perqlendürüshi we mejburiy emgektin biwasite yaki wasitilik halda payda almasliqigha kapaletlik qilalaymiz.”

Aléxandro mayorkas yene özlirining “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni dawamliq halda qattiq yolgha qoyidighanliqini tekitligen we: “Biz bu arqiliq kishilik hoquqni qoghdaymiz, erkin we adil bazarni muhapizet qilimiz we shundaqla mejburiy emgek qollan'ghan jinayetchilerni jawabkarliqqa tartimiz” dégen.

Amérika chégra we tamozhna qoghdash idarisi, amérika soda wekili ishxanisi hemde amérika tashqi ishlar, soda, edliye, emgek we maliye ministirliqliri qatarliqlar birlikte bashquruwatqan “Mejburiy emgekke qarshi turush xizmet guruppisi” mexsus halda mejburiy emgekke baghlinishliq mehsulatlar we shirketlerni tekshürüshke mes'ul bolghanidi. Bu xizmet guruppisi “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” 2021-yili 6-ayda ijra qilinishqa bashlighandin buyan xitayning paxta, kiyim-kéchek, déhqanchiliq, quyash énérgiyesi, ximiyelik buyumlar, bataréye, a'ile éléktir saymanliri, tokluq aptomobil we yémeklikler qatarliq sahesidiki shirketlirining mehsulatlirini qattiq tekshürüp, Uyghur mejburiy emgikige chétilghanlirini amérika bazirigha kirishtin cheklep kelmekte.

Amérika weten xewpsizliki ministirliqining mu'awin re'isi hemde mejburiy emgek qanunini ijra qilish xizmet guruppisining re'isi robért silwérs ependi bayanattiki sözide: “Biz teminlesh zenjiridiki mejburiy emgekni yoqitish iradimizde hergizmu muresse qilmaymiz” dep körsetken. U, amérika hökümitining éliwatqan tedbirlirining netije bériwatqanliqini eskertip turup: “Biz bu tirishchanliqni dawamliq algha sürüp, yer shari teminlesh zenjiride mes'uliyetchanliqni kücheytishni arzu qilimiz” dégen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümi mu'awin diréktori maya wangning körsitishiche, xitay hökümiti uchurni qattiq qamal qilip, yerliktin biwasite uchur élishni qiyinlashturuwatqanliqi sewebidin bundaq tedbirlerning shu ziyankeshlikke uchrawatqan Uyghurlarning mejburiy emgektin qutulushigha körsitiwatqan tesirini bilish qéyin bolmaqta. Lékin, uning tekitlishiche, biraq bu jaza tedbirliri arqiliq döletler we shirketlerni iqtisadiy menpe'etni emes, insan hoquqini aldinqi orun'gha qoyup ish körüshke ündeshte muhim rol oynaydu. U mundaq dédi:

 “Elwette bu tedbirlerning Uyghur élidiki kishilerning hayatini özgertishke körsitiwatqan tesirini ölchesh nahayiti qéyin. Xitay hökümiti uchurni qattiq qamal qilip, herqandaq uchurni ashkarilighanlarni dölet mexpiyetlikini ashkarilash jinayiti bilen jazalaydighan bolghachqa biz bu tedbirlerning yerliktiki ünümini bilmeywatimiz. Biraq, Uyghur mesilisige kelgende, xitay hökümitining 1989-yilidiki tyen'enmén weqesidin buyan körülüp baqmighan derijidiki bésimgha duch kelgini muqerrer. Xitay hökümitining jawabkarliqini sürüshte qilish üchün keng da'irilik rayon halqighan tirishchanliq yaritishta amérikaning awazi intayin muhim. Bolupmu b d t kishilik hoquq kéngishi we bashqa musulman döletliri bu mesilige köz yumuwalghan bir shara'itta amérika we yawropa ittipaqining mejburiy emgekni cheklesh tedbirliri arqiliq xitay bolghan iqtisadiy munasiwetlerde kishilik hoquqning yüz bérishige yol qoymasliqi hel qilghuch ehmiyetke ige. Bu tedbirler qarimaqqa kichik bolsimu, dunyaning kelgüsige zor tesir körsitidu.”

Amérika hökümiti 2022-yili yida guruhining sanji tarmaq shirkitini mejburiy emgek bilen eyiblep qara tizimlikke alghanda yida guruhi buninggha qattiq qarshi chiqip, amérikaning eyibleshlirige qarshi dawa qilghanidi. Chünki eyni chaghda bu shirketning mejburiy emgek bilen eyiblinishi bu guruhning nayki we tomi hilfigér qatarliq dangliq shirket xéridarlirini yoqitip qoyushigha seweb bolghaniken.

Xewerlerdin qarighanda, yida guruhi hazirghiche dunyaning herqaysi jayliridiki markiliq kiyim-kéchek shirketlirini texminen 110 milyon kiyim-kéchek bilen teminligen bolup, ularning %60 tin köprekining amérika bazirigha kirgenliki melum. Shunga yida guruhi we hemde uning yenimu köp tarmaq shirketlirining qara tizimlikke élinishi bu guruh üchün tolimu zor bir zerbe bolup hésablinidiken. Biz yida guruhining merkizi ishxanisigha téléfon qilip, bu jaza heqqidiki köz qarishini almaqchi bolghan bolsaqmu, téléfonimizgha jawab alalmiduq.

Amérika ana weten xewpsizliki ministirliqi bolsa bayanatida “Mejburiy emgekke qarshi turush xizmet guruppisi” teripidin tekshürüp békitilgen yida toqumichiliq guruhi, gu'angdung yida toqumichiliq cheklik shirkiti we turpan yida toqumichiliq cheklik shirketlirining mejburiy emgek ishletti, dep eyiblinishining toluq asasi barliqini, ularning Uyghur aptonom rayonluq hökümet we hemde shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni bilen hemkarliship turup, “Namratliqtin qutuldurush” we “Qosh yardem” namidiki mejburiy emgek siyasetliridin paydilan'ghanliqini tekitligen.