Muhemmed emin bughra (51): “Dernek” yorutqan qelbler
2024.09.10
1940-Yillarning ikkinchi yérimida sherqiy türkistan jumhuriyiti we uning milliy armiyesi emeliy kontrol qilip turghan shimaldiki üch wilayetning siyasiy merkizi ghuljada, shundaqla milletchi xitay (gomindang) hakimiyitining kontrolluqida turuwatqan yette wilayetning siyasiy merkizi ürümchide shiddetlik metbu'at kürishi otturigha chiqqan idi. Shu yillarda ghuljada neshir qilinip türlük yollar bilen pütkül sherqiy türkistan térritoriyesige tarqitiliwatqan “Inqilabiy sherqiy türkistan” géziti (ilgiriki “Azad sherqiy türkistan” gézitining dawami), “Küresh” zhurnili, “Ittipaq” mejmu'esi we “Oyghan” géziti qatarliq metbu'atlar ili inqilabchilirining awazi bolghan bolsa؛ ürümchide neshir qilin'ghan “Erk” géziti, “Yalqin” géziti, “Xantengri” zhurnili qatarliq metbu'atlar “Üch ependi” ler bashchiliqidiki ong qanat milletchi serxillarning awazi bolghan idi. Shungimu muhemmed emin bughra shu yillarda sözligen nutuq we doklatlirida we maqale eserliride, metbu'atning sherqiy türkistan xelqini oyghitish we siyasiy éngini yuqiri kötürüshte hel qilghuch rol oynaydighan wasite ikenlikini tekitligen idi.
Muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” ler 1946-yili 6-ayda “On bir bitim” imzalan'ghandin kéyin, “Altay” neshriyatini ürümchige yötkep uning pa'aliyet boshluqini téximu kéngeytidu, shundaqla uning qarmiqida “Erk” gézitini neshir qilishqa bashlaydu. 1948-Yilining bashlirigha kelgende, “Altay” neshriyatining qarmiqida “Dernek” namida mexsus ilim munbiri qurup, sherqiy türkistan tarixi, türkchilik asasliri, til we imla mesililiri, türk edebiyati, türkistan we sibiriye atalghulirining kélip chiqishi, tébabet we saghlamliq bilimliri, hetta atom nezeriyesi qatarliq témilarda ilmiy léksiye pa'aliyetlirini ötküzidu. “Dernek” léksiyeliri deslep muhemmed emin bughra, eysa yüsüp aliptékinlerning öyliride ötküzülüshtin bashlinip, kéyinche bara-bara kölemlishidu. Kéyinche “Dernek” ke qatnishidighan adem sani köpiyip nechche yüzge yetkende ürümchidiki merkiziy Uyghur uyushmisining zalida we qazaq-qirghiz kulublirida qerellik halda ötküzülüshke bashlaydu.
Her nöwetlik “Dernek” ning élani we emeliy pa'aliyetliri shu waqitta ürümchide neshir qilinidighan “Erk” gézitide tepsiliy xewer qilinidu. Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependining tekitlishiche, “Dernek” te ölke re'isi mes'ud sabirining til we imla mesililiri, sherqiy türkistanda zamaniwi ma'aripning tughulushi, saghlamliq we siflis késilining aldini élish qatarliq mexsus témilardiki léksiyeliri؛ muhemmed emin bughraning sherqiy türkistan tarixi, türk qebililirining kélip chiqishi we kéngiyishi, atom nezeriyesi we atom quwwiti heqqidiki doklatliri؛ ibrahim muti'ining Uyghur-türkiy tillirining tarixi, chinggizxan damollamning türkistan namining kélip chiqishi, doxtur abdure'up ependining tébabet we saghlamliq heqqidiki léksiyeliri anglighuchilar arisida zor tesir qozghighan iken.
“Dernek” bir ilmiy munber, bir muhakime saloni we shundaqla bir ammiwi pikir almashturush soruni bolush süpiti bilen 1940-yillarning ikkinchi yérimidiki ürümchining siyasiy, ijtima'iy we ilmiy hayatida muhim rol oynighan. Piroféssor alimjan inayetning bildürüshiche, “Dernek” pa'aliyiti mukemmel küntertip we mol mezmunluq jeryanlardin teshkil tapqan bolup, her bir nöwetlik “Dernek” riyasetchini békitish, mexsus témida léksiye sözlesh, léksiye heqqide so'al-jawab, tenqid we teqdirlesh, erkin pikir bayan qilish, shé'ir oqush, sen'et nomurliri körsitish, chaqchaq-letipe sözlesh, axirida xulase nutqi sözlesh qatarliq bir yürüsh mukemmel jeryanlardin tertiplen'gen iken.
Shuni tekitlep ötüsh kérekki, “Dernek” gerche ilmiy témilarda pikir almashturush we bilim tarqitishni nishan qilghan bolsimu, emma 1940-yillarning ikkinchi yérimidiki murekkep siyasiy muhitta gomindang hökümranliqidiki yette wilayet yashlirining weten we millet heqqidiki éngini oyghitishta muhim rol oynighan idi. Alimjan inayetning tekitlishiche, “Dernek” sözi biwasite türkiye türkchisidin qobul qilin'ghan bolup, bashlinishtin taki 1949-yilining aldinqi yérimida pa'aliyiti toxtap qalghuche bolghan jeryanda jem'iy 20 nechche qétimdin köprek mexsus témidiki ilmiy we nezeriyewi léksiyelerni uyushturghan, shu dewrdiki bilim ademlirige sehne hazirlighan, muhemmed emin bughraning sözni bilen éytqanda “Bilgenler bilmigenlerge ögetken” muhim munber bolghanidi.
Bolupmu “Dernek” ning ilmiy xaraktéridin bashqa, uning ammiwi we jem'iyetlik teripi shu waqittiki ürümchining medeniyet keypiyati we ijtima'iy hawasigha rengdar tüs qoshqan idi. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, her qétimliq “Dernek” pa'aliyiti jeryanida yash sha'irlarning yéngi ijadiyetlirini anglighuchilargha teqdim qilishi, aldinqi qétimliq “Dernek” te tesir qozghighan shé'ir we sen'et nomurlirini mukapatlash, weziyet we éqim mesililiri toghrisida pikir almashturush, shundaqla yash sen'etchilerning naxsha-ussullirini jama'etke teqdim qilishi qatarliq mezmunlar pütkül jem'iyetni küchlük jelp qilghan. Bolupmu qember xanim, raziye xanim qatarliq dangliq sen'etchilerning neq meydan'gha kélip naxsha-ussul orundishi, “Dernek” keypiyatini intayin yuqiri kötürgen.
(Dawami bar)