Muhemmed emin bughra (43) : “On bir bitim” we “Birleshme hökümet” toghrisidiki jiddiy tartishmilar
2024.02.27
Muhemmed emin bughra (solda) we exmetjan qasimi (solda)
RFA/Kutlan
1945-Yili 10-ayda muhemmed emin bughra qatarliq “Üch ependi” ler uzun yilliq siyasiy musapiret hayatini axirlashturup weten'ge qaytip kelgende, ilidiki sherqiy türkistan jumhuriyitining wekilliri bilen gomindang merkiziy hökümitining alahide hoquqluq wekili ürümchidiki gherbiy binada söhbet üstilige olturush aldida turatti.
Muhemmed emin bughra qatarliq milletchiler guruhidiki serxillar ikki terep otturisidiki “Tinchliq söhbiti” ge qatnashturulmaydu, emma ular közetküchi süpitide 8 aygha sozulghan “Tinchliq söhbiti” ning her bir halqisigha intayin diqqet qilidu. Bolupmu muhemmed emin bughra, ili terep söhbet wekillirining manas deryasi boyigha kélip bolghan milliy armiyening sür-heywitini qalqan qilip, musteqilliq telipini, héch bolmighanda aliy muxtariyet hoquqini telep qilishni ümid qilidu. Halbuki, “Tinchliq söhbiti” uzun'gha sozulghanséri, uning netijisi bughrani shunchilik ümidsizlendüridu.
Amérikadiki musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, bughra bashchiliqidiki “Üch ependi” lerning ilgiri gomindang merkizige sun'ghan sherqiy türkistan üchün aliy muxtariyet telep qilish layihesi bilen “On bir bitim” diki emeliy maddilar otturisida melum ariliqning mewjutluqini tekitleydu.
Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi, bughra bashchiliqidiki “Üch ependi” lerning aliy muxtariyet layihesi bilen “On bir bitim” ning maddiliri otturisida jiddiy pirinsipalliq mesililer mewjut ikenlikini؛ bolupmu muhemmed emin bughraning öz eslimiliride ikki terep otturisidiki sülh kélishimining konkrét maddilirigha bolghan naraziliqi, endishisi we ümidsizlikliri ipade qilin'ghanliqini tilgha alidu.
Derweqe, 8 aygha sozulghan “Tinchliq söhbiti” din kéyin, bughra bashchiliqidiki “Üch ependi” ler ili terepning wekilliri bilen birlikte yéngidin teshkillen'gen ölkilik bileshme hökümette wezipe alidu. Halbuki, ular otturisidiki siyasiy-idé'ologiyelik perqler we wetenning teqdiri mesiliside qaysi tashqi küchke tayinish mesilisidiki ixtilaplar ikki guruh otturisidiki ziddiyetni künsayin kücheytip baridu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, gerche ili inqilabchiliri bilen “Üch ependi” ler otturisida mepkurewiy toqunushlar mewjut bolsimu, emma exmetjan qasimi bilen muhemmed emin bughra otturisidiki shexsiy munasiwetning alahide diqqet chékidighanliqini eskertidu.
1946-Yili 6-ayning bashlirida “On bir bitim” ning qoshumche nusxasi imzalinip, arqidinla yéngidin teshkillen'gen “Shinjang ölkilik birleshme hökümet” ning terkibi élan qilinidu. Shu yili 7-ayning axiri ghuljada sherqiy türkistan jumhuriyiti tarqitiwétilip, uning ornigha ili wilayetlik waliy mehkimisi teshkil qilinidu. Muhemmed emin bughra xatireliride “On bir bitim” ning netijiside qurulghan birleshme hökümetning sherqiy türkistan xelqining eng töwen derijidiki muxtariyet teleplirini kapaletke ige qilalmighanliqidin ökünidu.
Bu heqte pikir bayan qilghan alimjan inayet ependi, xuddi bughra tekitligendek, ili inqilabining netijiside qurulghan “Birleshme hökümet” ning militarist shéng shisey dewride qurulghan “Birleshme hökümet” tin héch perqlenmigenlikini, ili inqilabchilirining xuddi xojaniyaz hajigha oxshashla “Mu'awin re'is” lik orun bilen qana'et qilghanliqini tekitleydu.
Bir qisim tarixiy matériyallar we shahitlarning eslimiliride, muhemmet emin bughraning eslide “On bir bitim” din kéyin teshkillen'gen ölkilik birleshme hökümette exmetjan qasimi bilen bille mu'awin re'islikke körsitilgenliki, emma sowét terepning qarshi turushi bilen uning ornigha burhan shehidining almashturulghanliqi tilgha élinidu. Musteqil tetqiqatchi taran Uyghur ependi, bu ehwalning teywen döletlik tarix sariyida yéqinqi yillarda mexpiyetliki bikar qilin'ghan gomindang dewridiki bir qisim arxip höjjetliri arqiliq yenimu ilgiriligen halda delillen'genlikini ilgiri süridu.
1948-Yili gomindang istixbarat xadimlirining jyang keyshige yollighan mexpiy doklatida, 1946-yili “On bir bitim” imzalinip, “Shinjang ölkilik birleshme hökümet” teshkil qilinish aldida, ili terepning eslide muhemmed imin bughrani mu'awin re'islikke körsetkenliki, emma sowét ittipaqining qattiq qarshi turushi netijiside muhemmed emin bughraning ornigha “Sowét terepke ishenchlik erbab” hésablan'ghan burhan shehidining almashturulghanliqi, buning bilen muhemmed emin bughraning ölkilik temirat nazaritining naziri bolup qalghanliqi bayan qilin'ghan.
(Dawami bar)